Listy do Edmunda Bojanowskiego z lat 1864-1865

[417] Od  ks. WRATYSŁAWA  KRZYŻANOWSKIEGO[1618]
Gostyń, 11.2.[18]64

            Łaskawy Panie Dobrodzieju!
            Przez wzgląd oszczędności i umniejszenia ambarasów Szanownym Siostrom, mianowicie że zapewne gości spraszać nie będziemy, postanowiliśmy odbyć walne zebranie[1619] w przyszłą niedzielę, zaraz po pasji (w tutejszym kościele). Miejsce zebrania zwykłe w szkole, bo kasa uboga nie ma na światło.
            Co do życzonej przemówki[1620] i połączenia jej ze sprawozdaniem, nie mogę mimo najszczerszej chęci służyć; nawał prac zbyt wielki - dziś od samego rana bawi tu z tego powodu ks. Pajzderski (który załącza swe pozdrowienie dla Kochanego Pana).  Nie mogąc tedy sam służyć, napiszę zaraz teraz do ks. Hejnowicza o zastąpienie mnie, toż i on członkiem, a niezawodnie przede wszystkim żądaniu Łaskawego Pana Dobrodzieja zadosyć uczyni.
            Serdecznie poprawy zdrowia życzę i modłom Pańskim uniżenie prosząc, się polecam
                                                                                                 ks. W. Krzyżanowski
Przepraszam za gryzmoły z pośpiechu. Komu się należy, moje uszanowanie.

[418] Od  ks. ANTONIEGO  BRZEZIŃSKIEGO
Poznań, 14.2.[18]64
            L.J.Ch.
            Kochany Panie Edmundzie!
            Bardzo mnie ucieszył list Siostry Elżbiety, pod każdym względem godzien pochwały. Wiadomość o chorobie Pańskiej zasmuciła mnie, daj Boże polepszenie.
            Adres do Ptaszyńskiego jest: Monsieur Ptasz[yński] a Paris, rue de Sevres 95.
            Byłem w czasie zapust[ów] w Rogożnie i w Wągrówcu, gdziem odwiedził dawniejsze Konferencje w Kcyni i Szubinie, gdziem nowe założył. Jakże idzie u Was? Wasz parlamentaryzm[1621] zawsze mi w głowie, bo on jest przeciwny duchowi Towarzystwa, mam jednak nadzieję, że z ustanowieniem komisji, ustanie. Czybyś Kochany Pan nie był łaskaw przy sposobności odwiedzić Konfer[encję] w Krobi? Bardzo by to ducha nowych naszych Braci podniosło. Przyślę Wam błogosławieństwo Ojca Św.[1622], które w tych dniach dla wszystkich naszych Konferencji otrzymałem z Rzymu. Panu Bogu oddaję!
                                                                                                              ks. Brzeziński

[419] Od  ks. JANA  KOŹMIANA
18 lutego 1864
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany Panie
             Nie dziwuj się Pan, żem nie odpisał[1623], bom późno wrócił z podróży, a za powrotem zastałem tyle zatrudnień, iż trzeba było korespondencje odłożyć.
            Słyszę, że Panu zdrowie nie bardzo dopisuje. To niedobrze - niech Pan Bóg co rychlej przemieni.
            Zgłosił się do mnie ks. Lasocki[1624] z Warszawy z prośbą o Regułę Służebniczek. Racz mu Pan posłać. Mieszka przy ulicy Żelaznej n° 11 39/40. Jego dobrze by sobie zjednać za pomocnika i przyjaciela.
            Na ręce Kochanego Pana posyłam 16 tal. za rok przeszły za Zosię Cohn[1625].
            Co do listu do ks. Arcybiskupa, odpisuję na kopii. Mnie się zdaje, że Siostra Matylda miała zupełną słuszność i że nie można tak jak proponuje księżna Sapieżyna, ściągać pieniędzy za Nowicjat.
            List do księżnej Sapieżyny zupełnie dobry[1626].
            Co do Ochronki w Niesłabinie, trudno osądzić stanowczo. i powody wyliczone są ważne, i obawa Siostry Matyldy nie bez podstawy. Na obie strony da się wiele powiedzieć. Może by najlepiej było spróbować i zrobić tymczasowo urządzenie na trzy miesiące lub pół roku.
            Kochanego Pana raz jeszcze serdecznie za opóźnienie odpowiedzi przepraszam.
            Pozdrawiam pięknie i modlitwom się polecam
                                                                                                            ks. J. Koźmian
Racz mi Pan donieść, skoro wróci ks. Preibisz.

[420] Od  ks. TEOFILA  BACZYŃSKIEGO  SJ
Starawieś, 3 marca [1]864
            +
            Kochany Panie!
            Już długo jestem dłużnikiem Kochanemu Panu za łaskawy list z dnia 10 stycznia br.[1627], bo ciągłe zatrudnienia parafialne i nieparafialne są na przeszkodzie. Pan Kochany żądałeś prędkiej odpowiedzi, a ja się  nie mogłem do niej wybrać  i może lepiej stało, bo rzecz się wyjaśniła dzisiaj z obu stron; inaczej może by mnie posądzono o jednostronność, gdybym zaraz napisał jak myślałem i myślę.
            Więc do rzeczy: Ochronka w Niesłabinie zupełnie byłaby wedle mego przekonania i zdania na swoim miejscu. Powody Pana Kochanego tak są ważne, że nie trzeba ich rozbierać, ale z drugiej strony, jeśli są tak wielkie niechęci Służebniczek do tej Ochronki i zapał poświęcenia już do tego stopnia ostygł, nie sądzę, aby było z korzyścią jakąkolwiek pośród takiego usposobienia gwałtem tę Ochronkę utrzymywać. Pomnożyłyby się bowiem przez to tylko wydatki i nieprzyjemności, zwłaszcza że ogólne takie jest przekonanie w Zgromadzeniu. Jednakowoż, aby złemu zaradzić, myśl ćwiczenia nowicjuszek w wychowaniu dzieci potrzeba uskutecznić w innej pobliskiej Ochronce, jak np. w Górce, która już ma swoje utrzymanie, do której tygodniowo lub miesięcznie po 2 nowicjuszki niechaj chodzą. Bez takiej bowiem w Nowicjacie wprawy, trudne by było położenie Zgromadzenia, jak to już w Galicji widzimy; ani się przez to nie potrzeba obawiać rozproszenia ducha w nowicjuszkach, ponieważ: 1° jeśliby w Nowicjacie takie tygodniowe lub miesięczne zatrudnienie około dzieci rozpraszało ducha, a cóż będzie na Ochronkach, gdzie przez całe życie trzeba je wypełniać?  2°  wszakże na to się każda z początku poświęca, przeciwnie ja sądzę, że jeżeli co może ducha podnieść, ożywić i wzmocnić, a od Boga błogosławieństwo osobliwsze wyjednać, to zapewne wedle Reguł zajęcie się dziećmi. Koniec końcem  jeśli Niesłabin przynajmniej domku nie ofiaruje bezpłatnie, tylko cały ciężar na utrzymanie tejże Ochronki miałby spaść na Nowicjat jaszkowski i tak ubogi, a z drugiej strony takie zniechęcenie jest między Służebniczkami do tej posady - jak mi pisano - więc już dla tych ostatnich przyczyn nie wypada - jak się zdaje - nalegać na dalsze prowadzenie tamże Ochrony.
            Co do drugiego pytania, w którym mi piszą, jakie by potrzeba poczynić zastrzeżenia w pracy Służebniczek? czy na spichrzu lub z ludźmi razem mogą te pracować, lub raczej tylko do ogrodu same będą używane? Reguły na to z doświadczenia wyjęte aż nadto jasno odpowiadają; zresztą wyraziłem się z moim zdaniem w tej sprawie dość obszernie i nie myślę, żeby dla jednego lub drugiego wypadku czynić takie wyjątki, było to dla Zgromadzenia z pożytkiem. Jeśli rzeczywiście gdzie takie wypadki się zdarzają, od czegóż są starsze[1628] i państwo? Wszakże na takie przypadki każda powinna być przygotowana, gdzież bowiem znajdzie się kącik na świecie, gdzie by zgorszenia nie było? Trzeba być wszędzie ostrożnym, ale nigdy bezpiecznym i nie ten, co jest w niebezpieczeństwie, ale ten, co kocha niebezpieczeństwo ginie w nim wedle wyroku Ducha Św.  Dziwna rzecz! To Służebniczki, które mają i państwo za sobą i ks. proboszcza[1629] i nadto tyle oś[w]iecenia i łaski B[ożej] w tym nie mogą się przeciw podobnym pokusom uzbroić, a drugie na świecie bez tego wszystkiego mogą i muszą być cnotliwymi? Czyliż Służebniczki nie na to są, aby były solą mądrości ku naprawie ludu i światłością ku oświeceniu  do pobożności? To więc lepiej zamknąć między 4 ściany, bo dla tej samej przyczyny nie mogą ani do chorych chodzić, ani około dzieci. To ja sądzę, że lepiej nowicjuszki wprawiać w gruntowne cnoty zaprzenia siebie i poświęcenia się dla Boga, lepiej nie wypuszczać ich tak prędko z Nowicjatu - lepiej tyle domów nie przyjmować i nie dawać na starszą byle jaką, ale sumienną, roztropną, prawdziwie pobożną. Lepiej pieścioszki i leniuszki natychmiast ze Zgromadzenia wypuszczać, bo gdzie nie ma gruntownych cnót, tam błogosławieństwo Boże nie spocznie. Ja sądzę, że żadna praca, którą powszechnie nasz lud odbywa, nie jest i dla Służebniczek nieprzyzwoitą i tylko częstokroć zależy od sposobu i okoliczności, które oczywiście Służebniczki wedle ducha Bożego urząd[z]ać powinny. Pytam się: dlaczego Służebniczki nie mogą myć podłogi? lub prać bielizny? czy nie mogą się zamknąć same z sobą przy tej robocie? A na spichrzu czy nie mogą toż samo uczynić, a jeśli kto wejdzie zostawić drzwi otwarte? Czy tylko Służebniczki mają być skromne i ostrożne przy podobnych pracach, a inne mogą być nieskromne lub jeśli tym nadużyciom i zgorszeniom nie zapobiegną Służebniczki, któż im zapobieży?
            Ale kończę o tej sprawie, bo jeszcze mam wiele co do naszych pisać. Najprzód: nieporządny Nowicjat - nieporządne będą Ochronki. Tak się dzieje wszędzie, tak i u nas było; owoce i skutki teraz z rozmaitych domków przychodzą. Nie nauczyły się słuchać w Nowicjacie i teraz tego nie umieją, porządku nie było w Nowicjacie, więc i teraz niewiele. Dałby Bóg, żeby to jeszcze można jakkolwiek jeśli nie poprawić, przynajmniej połatać, ale do tego potrzeba by wiele zmian po domkach uczynić, a przynajmniej wszędzie dać wzorowe Starsze i znające dobrze ducha Reguł i powołanie swoje. S. Elżbietka w tym względzie bardzo roztropnie i wzorowo postępuje, ale co jedna zła popsuje, to nieraz i 10 dobrych nie tak łatwo naprawi. Przynajmniej tutaj Nowicjat idzi[e] z wielkim zbudowaniem i jeśli te duszyczki będą tak dalej służyć P[anu] J[ezusowi] i N[ajśw.] P[annie], spodziewać się można, że Bóg i na inne domki błogosławieństwo swoje obficie zleje. Elżbietka jest na swoim miejscu zdrowa i wesoła, niczym się nie zraża, bo ufa w Bogu. Krząta się około domku budowania, chociaż to dosyć trudno idzi[e], a bo cóż dobrego zrobi się na świecie bez trudności? Ja się tym nie smucę, ale owszem, cieszę, bo będą Służebniczki tym lepsze i pokorniejsze. Jednakowoż nie można powiedzieć, żeby źle szło. Owszem, ks. proboszcz z Przysietnicy o 1/4 mili daje gratis[1630] kamień, wiele chcą; obywatelstwo - jeden drzewa i drugi, inni pieniędzy, inny cegły, tylko oczywiście aby to wszystko bez wielkiego kosztu zwieźć, trzeba czasu.
            Co do dalszych pań, ani ja, ani Elżb[ietka] nie jesteśmy za tym, aby się naprzykrzać; dadzą - Bóg zapłać, nie dadzą - to się obejdzie. Do księżnej[1631] się napisze, bo ta najwięcej i może i obiecała, chociaż teraz ogólna bieda nakazuje roztropność. Co największe, że dzięki Bogu, Nowicjat dobrze idzi[e] i coraz kandydatki majętniejsze się wpraszają, a jeśli dadzą się przyjąć, to też i na fundusz Nowicjatu coś przybędzie, zresztą i na obietnicy J[aśnie] W[ielmożnego] Ks. Biskupa[1632] pamięta się i swego czasu zażyje onej.
            Co do litografowania Reguł, to jeszcze dość daleko i jeszcze wiele do ukończenia. Z wiosną spodziewam się kilka misyjek w naszej [okolicy] z ks. Jackowskim odprawić.
            Polecam się więc św. modlitwom, a naszym znajomym łączę serdeczne ukłony.
            Kochanego Pana sługa w Ch[rystusie]
                                                                                                    T. Baczyński SJ misj.

[421] Od  ks. arcybiskupa  FRANCISZKA WIERZCHLEJSKIEGO we Lwowie                     
                                                                                             Lwów,  17 marca 1864

            Zgromadzenie, które tak pożyteczny i zbawienny cel sobie postawiło, jak Służebniczki Boga Rodzicy, ma wszelkie prawo do troskliwej opieki Biskupa, w którego diecezji działanie swoje rozwinąć postanawia i z góry obudza nadzieję, że spłyną obficie duchowne pożytki na lud wiejski, w pośród którego, w którym i dla którego pracuje.
            Tak zaszczytna pochwała i tak szanowne zlecenie, jak ono, które mi W[ielmożny] Pan Dobrodziej od Jego Ekscelencji Jaśnie Wielmożnego Arcybiskupa Gnieźnieńskiego i Poznańskiego przesłać raczyłeś[1633], tem większego jest dla mnie znaczenia, gdyż pochodzi od Władzy duchownej, za której upoważnieniem i pod której okiem Instytut ten się utworzył i rozwinął.
            Spodziewam się, że po dłuższym trochę istnieniu tego Zgromadzenia w mojej Archidiecezji i po zatwierdzeniu reguł, którymi się rządzi, będę mógł także polecić je Władzom rządowym i uzyskać ich przyzwolenie stosownie do Artykułu XXVIII Konkordatu[1634].
            Polecając W[ielmożnego] Pana Dobrodzieja łasce Pana Chrystusowej, zostaję z prawdziwym poważaniem
                                                                                  najniższy sługa
                                                                                  X. Wierzchlejski
                                                                                       Arcybiskup
Nr. 496

[422] Od  ks. FRANCISZKA  SEMENETZA
[17.06.1864]
Wielmożny Panie Dobrodzieju!
            Rekomenduję[1635] na kandydatki do Służebniczek N.M.Panny trzy Rusinki, Mariannę Steciuk z  O s t r o w a, która ma swoich 120 fl. a[ustriackiej] w[aluty], Martę Pieniak z Przemysłowa, która ma swoich 30 fl., a resztę składką wnet się tu pokryje; trzecia Maria Worobij także z Przemysłowa[1636] ma 40 reńskich - resztę później się tu znajdzie. Dla pierwszych dwóch wyrabiam paszporta gubernialne do Prus na dwa lata, dla trzeciej nie prosiłem o paszport, bom nie wiedział, czy będzie miała pieniądze. Proszę nam tu łaskawie napisać, czyli by mogły wszystkie trzy tam do Nowicjatu lub tu w Galicji być przyjęte, tudzież kiedy by mogły jechać. Ja bym myślał je posłać razem z naszymi Kochanymi Służebniczkami, gdy będą jechać na rekolekcje.
            O trudnościach, jakie diabeł przez swoje organa stawia, nic teraz nie piszę, może później. Tymczasem modlitwą starajmy to zwyciężyć.
            Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus.
            Uniżony sługa i brat w Chrystusie
                                                                                           ks. Franc[iszek] Semenetz
                                                                                               proboszcz ritus latina[1637]

PS     Sumiennie mogę dać świadectwo najlepsze rekomendowanym trzem kandydatkom.                                                          
            Toż samo, jako proboszcz, dobre daję świadectwo naszym Siostrom Służebniczkom NMP - małe między nimi nieporozumienie co było, już spodziewam się  usunięte.
            Słyszałem od Sióstr, że Pana Dobrodzieja list ich czasem nie dochodzi. Radzę tedy na przyszłość, aby P. Dobr[odziej] adres do Sióstr sam nie pisał, lecz kazał przez jaką trochę niezgrabną rękę kobiecą napisać; to na poczcie nie będą ciekawi czytać. Albo też do mnie lub do pani Kownackiej adresować czasem, lecz nie wiem z pewnością czy to pomoże; to tylko wiem, że tu się agitacji politycznej urzędnicy boją.

[423] Od  LUDWIKA  MIŁKOWSKIEGO
14.8.[18]64    
            Kochany Edmundzie!
            Stosownie do Twego żądania, przesyłam Ci w załączeniu kwit na oddany list do ks. Koszutskiego i pozdrawiam Cię serdecznie, dziękując za wczesny odjazd z Mórki, bom się dziś trochę prawie odespał. Twój
                                                                                                                  Ludwik
                                                                                             
[424] Od  ks. HILAREGO  KOSZUTSKIEGO
Mielżyn, 6 września 1864
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany Panie Edmundzie!
            Zdanie moje jest i dziś co do rekolekcji to samo, jakie wynurzyłem Kochanemu Panu w ostatnim liście moim[1638]. Ja ze wszystkim zgadzam się na to, co przełożeni Zgromadzenia Służebniczek NMP uradzą i postanowią. Jeżeli wszystkie Siostry odbywać będą rekolekcje w Jaszkowie, mielżyńskie stawią się niezawodnie, jeżeli nie mymi to najętymi końmi, gdyby stosunki gospodarskie nie miały mi pozwolić na oderwanie własnych koni. Ja tylko wynurzyłem życzenie tutejszych dworów[1639], lubo przyznaję się, że tak mili goście jak O. Wawreczka, Kochany Pan i Siostra Matylda zawsze są mi pożądani w chatce mojej. Jednakżeż nie śmiałbym nigdy naprzykrzać się Kochanemu O. W[awreczce], ażeby dla mojej przyjemności narażał drogie siły i zdrowie swoje na niedogodności powtórnych rekolekcji w Mielżynie, gdzie dalej musi chodzić do Ochrony i gdzie [nie] ma tych wygód przy rekolektowaniu[1640] co w Mielżynie. Mylnym jest przeto zdanie tak S. Rejkowskiej jako też S. Matyldy, jakobym ja sobie koniecznie życzył rekolekcji w Mielżynie. Jeżeli mi zaś wolno zdanie moje oświadczyć, byłbym za tym, aby przełożeni raz na zawsze i   t o  nieodwołalnie postanowili, gdzie się rekolekcje rokrocznie odbywać będą, czy w Jaszkowie i Mielżynie, czy tylko w J[aszkowie]; bo tym sposobem zapobieży się wszelkim dowolnym kombinacjom i wymaganiom. Wszystkie dwory wiedzą o tym, że Siostry muszą raz do roku bywać na rekolekcjach. Gdyby bywał[y] w dwóch miejscach, nie byłoby to nic nowego u nas, boć i księża miewają rekolekcje aż w 3 miejscach: w Gnieźnie, Poznaniu i Gostyniu. Jeżeli zaś wszystko przemawia za tym, ażeby Siostry  tylko w J[aszkowie] miały rekolekcje, jak mi o tym nadmieniła w liście swoim z 22-go sierpnia S. Matylda, natenczas nie mogą przełoż[eni] na żadne przedstawienia ani reklamacje zważać, ale stanowczo powinni oświadczyć, że od tego nie odstąpią, że raczej Ochronkę zamkną tam, gdzie się do tego nie zastosują, niżby na takie niedogodności siebie i Siostry narażać mieli. Początkowo zżymałby się może ten i ów; lecz w końcu widząc, że inaczej być nie może, poddałby się konieczności, albo by też się zdecydował na zamknięcie Ochronki. Jeżeli zaś przełożeni uznają za stosowne, aby także w Mielżynie odbywały się rekolekcje, to i w tym względzie byłoby dobrze, aby od tej zasady później już nie odstępowano.
            Druga pomyłka zaszła w doniesieniu S. Józefy[1641]. Nigdy i do nikogo nie odezwałem się z życzeniem moim, aby S. Józefa była Starszą w Mielżynie, nawet nie pomyślałem o tym, zwłaszcza że Kochany Pan przeznaczyłeś S. Mariannę Musidlak[1642] na Starszą. Nad zdolnościami S. Józefy na Starszą, dotąd się nie zastanawiałem, bo chętnie polegam na rozporządzeniach właściwych Przełożonych. Pomyliła się przeto S. Józefa, jeżeli w liście swoim do Pana dodała, że uważam iżby to z korzyścią było dla Ochronki mielżyńskiej, mianowicie co do gospodarstwa, aby ona otrzymała starszeństwo. Bardzo mi przeto podejrzana jest pokora w ładne słówka ubrana. Jeżeli S. Józefa rzeczywiście czuje w sobie pewną ochoczość i zdolność do podniesienia gospodarstwa i dochodów przy tutejszej Ochronie, to ma do tego sposobność także jako podwładna, a jedynie w tym mniemaniu prosiłem o nią w miejsce S. Agnieszki, że zna już tutejsze stosunki gospodarcze, ale nigdy w myśli przedstawienia jej za Starszą. Jeżeli przełożeni powierzą jej starszeństwo, przyjmę to z tą samą obojętnością koniecznie potrzebną w takich Zgromadzeniach, jak przyjąłem starszeństwo S. Marianny w miejsce S. Agnieszki; ale nigdy nie myślałem o tym, aby komukolwiek podobną propozycję zrobić. Powiedziałem już o tym S. Józefie, o ile się w zdaniu swoim pomyliła.
            Zostawiając wszystko dojrzałemu rozważeniu i zadecydowaniu przełożonych Zgromadzenia, ucieszę się bardzo, jak się znowu z Kochanym Panem choć o północku będę mógł nagadać. Ściskam serdecznie i polecam się pobożnym modłom.
                                                                                                                ks. Koszutski

[425] Od s. ELŻBIETY  SZKUDŁAPSKIEJ
            Stara wieś, (wtorek), 6.9.[18]64
            N.B.P.J.Ch.
            List mój ostatni pod n° 13, pisany 18-go z.m.[1643] a oddany na pocztę 22-go, dlatego że W[ielebny] Ojciec B[aczyński] dopisywał, z pewnością Pan Dobrodziej odebrał, na który odpowiedzi do dziś nie odebrałam. Po wysłaniu tam tego listu, odebrałam nową wiadomość od Sióstr z Podhorzec[1644] i Krasiczyna, lecz że to jeszcze nie była wiadomość zapewniająca, wstrzymałam się z doniesieniem jej, aż oto dostał zawiadomienie o tym nasz W[ielebny] Ojciec B[aczyński] z Konsystorza z Przemyśla, a zatem pewne, więc donoszę Panu D[obrodziejowi], a to jest:
            Z tych wszystkich badań urzędu tutejszego wyszedł rozkaz urzędowy do Konsystorza, ażeby wszystkie domki ochronkowe tutaj nowo otworzone były zamknięte, gdyż o nich nic w urzędzie nie wiedziano[1645]. Łańcut zaś i Starawieś zostanie tymczasowo, powiedziano, że wiedzieli o tych dwóch miejscach, o co zaś rządowi chodzi, wypisze W[ielebny] Ojciec B[aczyński] te punkta Panu D[obrodziejowi], jakie tu z Konstystorza przysłali; dosyć, że Służebniczki nie postępują sobie nienagannie, tj. że warte nagany, tj. z Konsystorza piszą.
            W Podhorcach i Krasiczynie już wiedzą o tym, a te w Biłce i w Żużelu nie, dlatego że jeszcze ks. Biskup[1646] nasz pojechał do Lwowa do Arcybiskupa[1647] i napisał do Księżnej[1648] i chcą się jeszcze starać, więc Siostry jeszcze wyraźnego rozkazu od duchowieństwa nie dostały, ponieważ się starają, ale z urzędu już wydano rozkaz do Konsystorza. Teraz więc czekamy jak wypadnie. Jeżeli każą, więc już Siostry wiedzą wszystkie, że mają się wybierać i do Starejwsi przyjeżdżać, co zaś dalej wypadnie nie wiem, czy pozwolą gdzie indziej otwierać domy, czy nie.
            Co do Podhorzec i Żużela prawdziwie byłoby korzystnie, aby zamknięto te domy, bo prawdziwie między Rusinami[1649] nie ma co robić, ani dzieci tam, ani dojrzeć w takim oddaleniu - robią co chcą, jak np. w Podh[orcach]: tam nie ma cząsteczki porządku. Starsza swoimi wymysłami znudziła podwładne tak, że te żadnego posłuszeństwa dla niej nie mają, ale się prawie kłócą, porządku Starsza nie dopilnuje, bo słaba zawsze, a podwładne robią co chcą i jeszcze by nie chciały tu na rekolekcje przyjechać, a tam konieczna potrzeba zmiany, jeżeli dalej pozostaną; na doniesienie Pana D[obrodzieja] o rekolekcjach[1650], że tam chcą mieć, ja jej odpisałam, że to żadną miarą być nie może, aby tam miały rekolekcje i napisałam jej uwagi słuszne; to S. Nepo[mucena] mi odpisała, że tak musi być, bo od Pana D[obrodzieja] dostała zezwolenie i od Matki, więc tam muszą mieć rekolekcje. Więc ja odpisałam, że ma mi te listy przysłać, bo ja też dostałam listy, a przecież rozkazu nie, aby tam koniecznie były rekolekcje, więc mi do dziś nie odpisuje. A uwagę tę sam W[ielebny] Ojciec B.[1651] podał, że nie mogą tak pozostać; musi zmiana być i dlatego na rekolekcje muszą przybyć, a może jeszcze pierwej przybędą niż będzie potrzeba, bo Pan Bóg takim Siostrom błogosławić nie może. Tylko w leczenie siebie i chorych wierzą, a o dzieciach, o pracy, ani myśli; przy takiej Starszej muszą się podwładne zepsuć. W Biłce tak samo było, teraz po zmianie Starszej się naprawiło po wierzchu, że przynajmniej praca jest i dzieci do 30-tu chodzi, tylko wewnątrz pomiędzy nimi niedobrze. Wszędzie więc od rekolekcji muszą być zmiany, tak samo w Łańcucie i Żużelu.
            Mnie to trochę zmartwiło, że tyle kłopotu mi się na zimę zwali, a tu taka ciasnota, ale znowu z drugiej strony uważam, że na dobre by wyszło: bo co lepszego wysłałoby się dalej, a co gorszego musiałoby posiedzieć w Nowicjacie, a nawet z Łańcuta S. Julianna, jeżeli w Nowicjacie się nie poprawi, to pójdzie precz, bo już rady z nią nie wie ani S. Anna, ani Ks. Ciszek, coraz gorsza, a tu w szpitalu potrzeba przykładu.
            O tym wszystkim może już Matka powiedziała, bo wiedziała dobrze o tym wszystkim. Zresztą, nic nowego nie ma u nas, my tu około budowy nic nie postąpili, dlatego że deszcze przeszkadzają, teraz od 1-go pogoda, każdy więc w gruncie się pospiesza, bo żadnej uprawy na siew nie było dotąd.
            Nowicjuszki nasze wszystkie trwają, wesołe, do pracy chodzą, jeszcze żniwa kończą. Dziś pierwszy raz owies wiążą, a drugi jeszcze zielony nasz i len rwą, a drugie u siana na zarobku u księży. Chorych tu mamy często i konających, dziś całą noc były dwie przy wariacie, któremu wodę lały na głowę i kładły i we dnie także. Jedna z naszych nowicjuszek na gardło chora, przystawiałyśmy pijawki, ale jeszcze nie lepiej.
            Nasz W[ielebny] Ojczulek był dwa tygodnie w kąpielach w Iwoniczu, tam gdzie Matka była, dopiero dziś w nocy wrócił, dziś zaraz miałyśmy konferencję, będziemy mieć tu wielki odpust na Narodzenie Matki B[ożej], przyjdzie już dziś kompania z Węgier. 
            Proszę Pana D[obrodzieja] donieść o tej wiadomości Matce do Jaszkowa, gdyż teraz nie będę pisać, aż dostanę odpowiedź na mój list, w którym posłałam pieniądze za kandydatki, dlatego że jak się listy mijają, więc nie ma porządku. Wolę więc zaczekać na odpowiedź, a list ten posłałam równocześnie jak i do Pana Dobrodzieja.
            Teraz wszystkie pozdrawiamy tamże pobliższe Siostry i o modlitwę prosimy. Wszystkie całujemy rączki Panu Dobrodziejowi i o modlitwę prosimy, a szczególnie ja proszę.
                                                                                               N.S.B.R.
                                                                                                    E. Szkudłapska

[426] Od  ks. KAROLA  MIZGALSKIEGO
Wilkowyja, p. Jarocin,14 września [18]64
            Wielmożnemu Panu
            na Jego łaskawy list tyczący się przyjęcia do Zakładu Służebniczek Marianny Furmaniak[1652], dziś dopiero odpisuję, gdyż kandydatki nie było w domu;  zajęta pracą około Warszawy, by sobie cośkolwiek przynajmniej uciułać na swój wstęp do Zakładu, zwłaszcza że rodzice są ubodzy.
            Dwadzieścia talarów, które zapracowała, może na swój wstęp złożyć. Bieliznę, pościel i ubiór na dwa lata wystarczający będzie miała.
            Co do kandydatki, rozp[oznania] jej sprawowania moralnego, jak najsumienniej Zakładowi ją polecić mogę.
            Skoro odbiorę zapewnienie, że przybyć może, tedy natychmiast napiszę po nią, aby się z roboty wróciła, gdyż biedne dziewczę chcąc jeszcze coś więcej zapracować, na moje wezwanie by wróciła, napisała list, że nie przybyła zaraz chcąc jeszcze coś więcej uskładać.
            Nadmieniam, że jej rodzice mają chałupkę i 4 morgi ziemi, a dzieci do spadku będzie pewno 6; mało więc czego po rodzicach spodziewać się może.
            Oczekując łaskawego doniesienia, zostaję z winnym uszanowaniem
            Wielmożnego Pana uniżonym sługą
                                                                                                           ks. K. Mizgalski

[427] Od  ks. ANTONIEGO  KLAJNERA
Dubin,  24.9.[18]64
            Wielce Szanowny Panie Dobrodzieju!
            Miło mi, że mogę zaraz odpowiedzieć życzeniu Pańskiemu[1653] i przesłać należytość za sierotkę P[elagię]. Właśnie rodzina przesłała mi już była pieniądze za półrocze zimowe od połowy listopada do połowy maja r.p. od niej i przesyłam takowe uprzejmie w ilości 10 tal. oraz na zimowy przyodziewek 3 tal.
            Wiadomość o zdrowiu i rozwijaniu się sierotki będzie familii zapewne bardzo pożądana, bo z tego dowiedzą się, że opieka jest namaszczona miłością.
            W Ochronce osieckiej jestem z Sióstr zupełnie zadowolniony. Jeśli jednakże będą jakie zmiany, to ośmieliłbym się wtrącić się trochę z napomknieniem, żeby wtenczas przenieść S. Rozalię, bo będzie dla niej lepiej, gdy nie będzie w Osieku, lecz proszę nie dać poznać nic, żem ja co pisał. Przy osobistym kiedy widzeniu się wytłumaczę moje życzenie i zapatrywanie.
            Ks. Proboszcz Wojciechowski[1654] ze Starego Gostynia pytał mnie, czy komitet powiatowy przedstawił jego kuzynka do Dyrekcji Nauk[owej] Pomocy o stypendium oświadczając, że dotyczące papiery złożył na ręce Pana Dobrodzieja. Nie umiałem dać mu odpowiedzi. Jeżeli tedy interes zaległ, proszę mi przysłać papiery, jeśli zaś załatwiony, proszę korespondencją czasu drogiego sobie nie uszczuplać. Polecając się modlitwie, łączę wyraz najżywszego szacunku.
            W[ielmożnego] Pana Dobrodzieja najniższy sługa
                                                                                                                   ks. Klajner

[428] Od  ks. LEOPOLDA  LNISKIEGO
Czarnków, 18 października 1864
           N.B.P.J.Ch.
            Wielmożny Panie Dobrodzieju!
            Nasamprzód dziękuję najuprzejmiej, że prośba moja względem przeznaczenia do Czarnkowa Służebniczek Najśw. Panny pomyślną odpowiedzią zaszczycona została. Wstrzymałem się z tym pismem do Pana, dopóki bym na zapytania szanownym listem Pańskim z dnia  4-go z.m.[1655] objęte, dokładnej nie mógł dać odpowiedzi.
            Otóż pozwalam sobie - po zbadaniu wszystkiego, co w tej mierze potrzebnym mi się zdawało - donieść uniżenie, co następuje:
1.    Pomieszkanie dla Służebniczek tak będzie urządzone, że podług Reguły Zakładu, trzy w nim się pomieszczą. Składa się to pomieszkanie z izby sypialnej, kuchni i dosyć obszernej izby na Ochronkę dla dzieci przychodnich z miasta. Jedna tylko niedogodność, której usunąć nie mogę, byłaby ta, że podwórza osobnego dla Służebniczek wyznaczyć nie mogę. Nie ma jednakowoż z tego powodu obawy o jakiekolwiek niesnaski; sługa kościelny, który w tym samym domu mieszka i żona jego, są ludzie bardzo przyzwoici i zgodni i spodziewać się należy, iż spokojność domowa naruszona nie będzie.
2.    Sieroty zamyślam pomieścić w szpitalu dosyć odległym od pomieszkania Służebniczek; będą tam pod osobnym dozorem i chodzić będą do Ochronki jak inne dzieci z miasta.
3.    Potrzeba, aby jedna przynajmniej z Sióstr posiadała język niemiecki ze względu na dosyć znaczną ilość dzieci w Czarnkowie po polsku nie mówiących.
4.    Nawiedzanie i pielęgnowanie chorych z strony Sióstr, jest pożądanym i sposobność do tego nieraz się nastręczy.
5.    Dla zarobku i dla ułatwienia utrzymania Sióstr najstosowniejsza będzie praca w gospodarstwie moim, i tak np. przy praniu, w ogrodzie, przy sprzęcie siana, staraniem moim będzie wyznaczyć im zatrudnienie stosowne i ich położeniu odpowiednie; najwięcej mi na tym zależy, aby jedna z nich była dobrą praczką.
6.    Na utrzymanie trzech Sióstr pozwalam sobie następujące aż do dalszego porozumienia się z Panem i zawarcia kontraktu, proponować dochody roczne:
       a)    żyta                             szefli    12
       b)    pszenicy                          ”        2
       c)    jęczmienia                       ”        4
       d)    grochu do got[owania]             2
       e)    grochu na paszę                        4
       f)     jedną i pół morgi magdeb[urskiej] wymierzwionej i uprawnej roli na kar-  tofle
       g)    dwa zagony na kapustę i brukiew
       h)    ogródek do warzywa
i)          krowę latem  i zimą utrzymaną razem z inwentarzem proboszczowskim  na
       folwarku[1656] (zaraz przy mieście)
k)       co  rok  odbiorą  dwa  prosięta  sześciotygodniowe,  które chować mogą
              w chlewie, jaki im się na podwórzu wskaże
       l)     rocznie  mięso od sześciu braków
       m)   osiem kwart oleju skalnego, trzy funty świec stearynowych[1657]
       n)    na opał 12.000 torfu i pół sążnia drzewa sosnowego
       o)    25 funtów mydła do prania bielizny kościelnej
       p)    gotówki dla trzech Sióstr 36 tal. rocznie
       q)    na  podróż  Sióstr  na  rekolekcje  oraz  Przełożonej  do wizytacji
       Ochronki przeznacza się 12 tal. rocznie.
              Obowiązane będą Siostry oprócz zajęcia się Ochronką:
       a)    utrzymywać zawsze w porządku i czystą bieliznę kościelną
b)       odrobić  zimą  czy  latem  trzy  i  pół  dnia w tygodniu czyli ogółem 182
             dni rocznie wtenczas, kiedy do roboty będą wezwane.
              Kiedy by od pracy Siostry były oderwane dla chorych moich, to się rachują te dni w odrobku.           
              Dla Siostry, która za pieniądze chodzi na zarobek, płacić się będzie od 1-go maja do ostatniego października po 5 sgr. dziennie, od 1-go listopada do ostatniego kwietnia po 3-4 sgr. dziennie. Do innych domów wolno jej chodzić na zarobek tylko za zezwoleniem moim i wtenczas, gdyby u mnie roboty żadnej nie było.
              Sprzęty nieodzownie potrzebne odbiorą Siostry ode mnie, pościel jednakowoż przywiozą swoją, tylko dla Przełożonej podczas wizytacji Ochronki pościel będzie miejscowa.
7.    W końcu oświadczam uprzejmie na ostatnie pytanie, czybym zechciał przyłożyć się do zakrycia wydatku, jaki na kształcenie Sióstr łoży Nowicjat; że będąc ubogim i nie mając zwłaszcza w dzisiejszych czasach większych dochodów aniżeli wystarcza do przyzwoitego utrzymania mego, liczę na łaskawe uwzględnienie i zupełne uwolnienie mnie od kosztów, których ponieść bym nie był w stanie.
            Oczekując łaskawej odpowiedzi[1658] i zarazem doniesienia, czy Wielmożny Pan Dobrodziej będzie łaskaw w czasie sprowadzenia Sióstr osobiście przybyć do Czarnkowa celem udzielenia bliższej instrukcji, łączę wyraz wysokiego poważania, z którym zostaję uniżony
                                                                                                                      ks. Lniski

[429] Od  ks. arcybiskupa  LEONA  PRZYŁUSKIEGO
Poznań, 19 listopada 1864
            Przychylając się do prośby z dnia 14 m. b., posyłam na ręce W[ielmożne]go Bojanowskiego list mój do Najwielebniejszego ks. Biskupa Manastyrskiego, w którym Zakład Służebniczek NMP jego opiece polecam.
                                                                          Arcybiskup gnieźnieński i poznański
                                                                                                     ks. Przyłuski[1659]
Do
W[ielmożnego] Edmunda Bojanowskiego
w Grabonogu  2340  D.P.

[430] Od  ks. JÓZEFA  HUBERTA
Grabowo, 1.4.[18]65
            L.J.Ch.
            Łaskawy Panie Edmundzie
            Zaledwie pierwszy mój list przeczytałeś[1660], przesyłam Ci drugi, ale Pan Bóg widzi, że synowskie uczucie, widząc tak chorą i cierpiącą rodzicielkę, chwyta wszystko, sięga po wszystko, by jej ulgi, by jej pomocy użyczyć.  Oto napisawszy pierwszy list i tak z własnego natchnienia zapytawszy się, czybym dla mej matki nie mógł dwóch Sióstr na dwa miesiące dosyć, powiedziałem matce i rodzinie.  O zgodzeniu się rodziny wiedziałem naprzód, boć chora jest matką naszą. matka zaś przyjęła to jak najlepiej i jak to chory, czując się ciągle w słabości, każdą nadzieję w słabych widzi kolorach,  tak i tu wspominała, że pewno dla braku i dla Reguły Siostry przybyć by nie mogły, a byłaby im bardzo rada, bo poznawszy Siostrę Mariannę z Borku i Barbarę przy pielęgnowaniu chorych, nie mogłaby sobie życzyć lepszej pomocy w swej słabości.
            Otóż to powoduje mnie, Panie Edmundzie, że ośmielam się powtórnie prosić o pomoc tych Sióstr, chociaż tylko na kilka tygodni, aby moje Siostry, z których Głogowska[1661] z wytężenia sił już zachorowała, a druga jak mara prawie chodzi, trochę odpoczęły. Wiem, że moja prośba natrafi na dobrą wolę Pańską i rad byś mnie i chorej dopomógł, ale trudności są wielkie. Toteż piszę i załączam mą prośbę dlatego, aby niejako nie zarzucać sobie, że jako syn nie byłem dbały o chorą mą matkę. A że też moja prośba mej matce jest wiadoma, a chora chwyta się pomocy a nawet daleki[ej], a im dalej takowa jest, tym większe pragnienie w duszy jej powstaje, więc dla uspokojenia racz Panie Edmundzie łaskawie mi odpisać, jak Twój obowiązek - nie jak serce - Ci nakazuje. Daj Boże, żeby Twój obowiązek wraz z Twym sercem szedł w parze przy mojej prośbie, to takowa na pewno jako możebna może się uważać i w Święta Wielkanocne mieliby nasi parafianie sposobność poznać Siostry, a poznawszy je, może by zamiłowali się i mój taki gorący plan w Nowej wsi prędzej jakbym  się tego spodziewał, mógłby przyjść do skutku.
            Polecając się pamięci i modłom, Pańskiej oczekuję łaskawej odpowiedzi szczery przyjaciel i sługa w Chrystusie
                                                                                                        ks. Hubert

[431] Od  ks. IGNACEGO  ANDERSZA
Jaraczew,  4.4.[18]65
            Łaskawy Panie!
            W imieniu pani Konstancji Jaraczewskiej z Łowencic[1662] pod Jaraczewem, upraszam Pana bardzo uprzejmie, byś zechciał łaskawie dla Ochronki założyć się mającej w Wojciechowie pod Jaraczewem, parafii jaraczewskiej, wypośredniczyć trzy Siostrzyczki, Ochroniarki, i z nią się w tej sprawie, celem przeprowadzenia tegoż szlachetnego zamiaru, o dalszych krokach przedsięwziąć się mających, porozumiał lub też wskazał, dokąd się o to zgłaszać wypada.
            Przepraszam serdecznie, że Go śmiem fatygować, ale nie wiem, do kogo się mam w tej sprawie zgłosić. Serdeczne pozdrowienie!
            Z największym uszanowaniem uniżony sługa
                                                                                                 ks. Andersz, proboszcz

[432] Od  ks. JANA  KOŹMIANA
6 kw[ietnia] 1865
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany Panie
            Dotąd nie mogę wykołatać od P. Daszkiewicza listu do Pana.
            Okólnik autografowany[1663] z podpisem Pana, bo Ks. Brzeziński wzbrania się podpisać, a ja nie mam tytułu, wyjdzie niebawem i rozesłany zostanie.
            Cieszę się z lepszych wiadomości z Królestwa i z Galicji.
            Ks. Brzeziński będzie od Niedzieli Palmowej w klasztorze w Gostyniu.
            Panu Bogu oddaję Kochanego Pana i proszę o modlitwy
                                                                                                  ks. J. Koźmian

[433] Od  ks. STANISŁAWA  GIEBUROWSKIEGO
Górka Duchowna,  22.4.[18]65  
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany i Drogi mój Bracie!
            Z jak najmilszą chęcią przesyłam Ci 100 żądanych obrazków, racz je sam przesłać i polecić jak najgorliwiej. Co do książeczki mojej[1664], wczoraj właśnie odebrałem cały wstęp i cuda i godzinki od Ks. Koźmiana, resztę obiecał w kilku dniach przejrzeć i poprawić. Podobno będzie wcale niezła książeczka; najdalej za tydzień zaczną drukować, a przed Zielonymi Świątkami już będzie wykończona. Rozumie się, że Ci ją prześlę.
            Wspominasz Drogi Bracie, że w przyszły czwartek przypada Św. Teofila, nie zapomnij proszę tak bratu Twemu W[ielmożne]mu Panu Teofilowi[1665], jak i ks. Baczyńskiemu i moich jak najszczerszych oddać wyrazów. Za obydwóch zrobię szczere memento; da Bóg doczekać czwartku.
            Jeżeli Ci to nie zabierze wiele czasu, racz mi powiedzieć, gdzie by to najlepiej było drukować tę książeczkę i gdzie najtaniej oraz jakim drukiem?
            Zapewne już wiesz, że ks. Brzeziński, frater[1666] Kochany, Twoim miłym, a tak bliskim, będzie sąsiadem.
            Że się tak zaniedbujesz i nie ochraniasz przy swym tak słabym zdrowiu, trzeba by Cię w miłości, ale bardzo z przyciskiem połajać.
            O modlitwie za Ciebie i Ochronkę nigdy nie zapominam, możesz być tego pewny, nie zapomnij i Ty Bracie o mnie. Wzajemnie modlitwy potrzebujemy, a pewnie ja daleko bardziej.
            Gorąco całym sercem Cię ściskam.
            Bogu Cię polecając
                                                                                    Twój brat
                                                                                                                ks. Stanisław
Ps     A jeśli tylko będziesz mógł jako, wpadnij w cieplejszych dniach do Górki, napisawszy poprzednio.

[434] Od  ks. HILAREGO  KOSZUTSKIEGO
Mielżyn, 22 kwietnia 1865
            L.J.Chr.
            Kochany Panie Edmundzie!
            Jak  bolesne było dla mnie nawiedzenie Boskie z bólem ócz w tym właśnie czasie, kiedy się miała odbyć narada w Poznaniu, trudno Kochanemu Panu opisać. Na lewym oku uformował mi się wrzód, a prawe oko znacznie mi się zaogniło, tak że dwa tygodnie siedziałem [z] zawiązanym okiem lewym w ciemnym pokoju, a prawe okładałem płatkami w wodzie zapisanej moczonymi. Kochany mój ojciec skracał mi te bolesne chwile tak długiej bezczynności czytaniem czasopism i różnych książek, siedząc w drugim pokoju przy otwartych okiennicach, a ja przy zamkniętych. Każdego dnia odwiedzał mnie dr Langiewicz, a dopiero po 14 dniach robił mi słabe nadzieje, że będę mógł wyjechać do Czarnkowa, o com go nieustannie prosił, abym zawodu ks. Lniskiemu nie zrobił. Pozwolił mi wreszcie wyjechać z wodą w kieszeni i wróciłem szczęśliwie, a teraz Bogu Najwyższemu dzięki, oczy są zupełnie zdrowe i wzrok silny. Obawa moja o lewe oko była tym większa, żem nieomal zupełnie na nie zaniewidział, a dr Langiewicz nie chciał mi powiedzieć, co to jest właściwie i jak długo to zaniewidzenie trwać będzie, tylko dodał, że to nie jest zapalenie, tylko zupełnie coś innego. Gdy mi się w drugim tygodniu zaczęło poprawiać, powiedział mi dopiero, że na rogówce wrzód się uformował.
            Wracając z Czarnkowa dowiedziałem się u ks. Brzezińskiego o zasłabnięciu naszego Najprzewielebniejszego Arcypasterza i z tą smutną wiadomością przybyłem w nasze strony, aż po niedługim czasie doszła nas najsmutniejsza wieść o jego zgonie[1667]. Napisałem zaraz do ks. Brzezińskiego, że przybędę na pogrzeb śp. Arcypasterza naszego, zamawiając sobie u niego jaki kącik. Tymczasem pragnął bardzo mój wikariusz ks. Grabski[1668] pojechać na pogrzeb, zwłaszcza że jeszcze nigdy nie był na pogrzebie Arcybiskupa. Lubo z boleścią serca ustąpiłem mu pierwszeństwa, gdyż pragnąłem gorąco oddać ostatni hołd wdzięczności i pomodlić się przy zwłokach Najczcigodniejszego Arcypasterza naszego, jednakżeż przez wzgląd na to, że byłem już jako kleryk na pogrzebie śp. Dunina, zostałem przy parafii, co też było nieodzownie koniecznym w tych czasach, gdzie zajadliwa ospa u nas panowała i do dziś dnia jeszcze zupełnie nie ustała. W sam dzień pogrzebu pojechałem do chorego na Huby Mielżyńskie obok innych zatrudnień parafialnych. Nadto spodziewałem się także przy tej sposobności z Kochanym Panem zobaczyć i nagadać choć przy tak smutnym obrzędzie.
            O założeniu Ochronki w Czarnkowie nic Kochanemu Panu nie donoszę, gdyż Siostra Matylda niezawodnie wszystko już opowiedziała, jako też o szlachetnych zamiarach ks. Georgego[1669] z Połajewa. W Mielżynie teraz wszystko dobrze i mam w Bogu nadzieję, że tak będzie zawsze, jeżeli znowu jakie intrygi się nie wkradną. Siostry nasze były na święta zaproszone do Graboszewa, ale oparłem się temu stanowczo, nie uważając w tym żadnego pożytku ani dla Sióstr, ani też dla ludu naszego, aby się Siostry wzajemnie odwiedzały, zwłaszcza że mię już dochodziły przeciwne zdania.
            Jałówka naszych Sióstr niezadługo się ocieli, a potem sprzedadzą najstarszą krowę, z czego będą miały fundusz na suknie. Ucieszyłem się bardzo pomyślnym wiadomościom z Galicji, ale niemniej uczynionej mi nadziei, że Kochanego Pana będę mógł powitać i uściskać serdecznie w domku moim. Oj, g[a]dalibyśmy sobie dużo i to na świeżym powietrzu - czy to w nowo urządzonej altanie, czy też w przekształconym zupełnie ogródku moim, bo ogrodowy, którego przyjąłem od Nowego Roku, nowy zupełnie ustrój nadał całemu ogrodowi. Jest to człowiek bardzo pilny, znający się na ogrodownictwie, a przy tym ma gust dobry. Nie będę Kochanemu Panu zmian w ogrodzie porobionych opisywał, ale cieszył się nadzieją, że Duch Św. sprowadzi Kochanego Pana w moje objęcia, a wtenczas Pan wszystko sam sobie obejrzysz. Do zobaczenia.
                                                                                                           ks. Koszutski

[435] Od  LUDWIKA  MIŁKOWSKIEGO
                                                                          Poznań, ulica Berlińska 27,  27.4.[1]865
            Mój Kochany i Szanowny Edmundku!
            W ostatnim liście Twoim[1670] przeceniasz wartość moją  w tym, żem Cię uprzedził z powinszowaniem Ci świąt, które w sercu każdego Polaka katolika tyle drogich wzniecają wspomnień. Był to wylew osamotnionego serca, które gwałtem kochać pragnie, a które wszędzie znajduje tylko fałsz i obłudę.
            Wspomniałem Ci w liście moim ostatnim o żydostwie P. Żupańskiego, opiszę Ci je tutaj obszerniej:
            W roku 1861 gdy cała opinia publiczna  tutejszej prowincji powstała przeciw manifestacjom religijno-narodowym, które opinia ludu  z całym zapałem  popierała,  przyniosłem  Panu  Żupańskiemu manuskrypt pod tytułem „Wstęp do naukowego czytania ewangelii Św.” Pan Żupański taki podał mi projekt, który chętnie przyjąłem: „Ja tego manuskryptu na teraz od Pana nie nabędę, lecz jeśli Pan na to przystaniesz, wydrukuję moim kosztem 500 egzemplarzy, a jeżeli sprzedaż szybko pójdzie, podzielę się z Panem czystą korzyścią ze sprzedaży tych 500 egzemplarzy i manuskrypt od Pana nabędę”. Gdy jednak kilka lat odtąd upłynęło, a rachunku i podziału przyrzeczonego doczekać się nie mogłem, gdy nadto dowiedziałem się, że P. Żupański bez mej wiedzy i przyzwolenia wybić kazał drugie 500 egzemplarzy i sprzedaje wszystko po cenie zbyt wysokiej, bo po 7-6, a najtaniej 5 złp., upomniałem się na serio o podział, który ze sprzedanych 500 egzemplarzy już by na mnie przypadł - najmniej 200 tal. Pan Żupański przyznał się do wybicia 1000 egz[emplarzy], lecz ministerialnie ze mną chciał się dzielić! to jest - chciał wziąć masło, a maślankę mi chciał chętnie oddać; umyślił bowiem do mej własnej dyspozycji dodać drugie 500 egz[emplarzy]. Stare przysłowie mówi: „Od złego dłużnika biorą się i plewy”. Cóż było robić? wiem, że tę sprawę w sądzie żydowskim był wygrał, ale ja przez 20 lat przeszło żyjąc tu między wami[1671], żadnego procesu nie miałem; przystałem więc i stałem się właścicielem 500 egzemplarzy „Wstępu”, który radbym po 3 złp. nawet sprzedawać, lecz tak mnie zraził P. Konstanty Sczaniecki[1672] ze swoją butą, że do nikogo nie śmiem się odwołać z prośbą o rozprzedanie choć 12 egz[emplarzy], najwięcej ograniczam się ofiarowaniem - i tak załączony tutaj Tobie i ks. Brzezińskiemu egzemplarz posyłam Ci. Mimo to, jestem dziś literalnie mówiąc, w  nędzy - dobroczynność tutejszych pań wyczerpała się, żyć nie mam za co, trzeba by wyjechać w świat na wieś,  ale nie mam za co.
            Gdyby się Ksiądz Atanazy Szułczyński podjął sprzedać tych broszur 20 po 3 złp., to bym mu je odwrotną pocztą przysłał, ale niech pamięta, że to dla panów gorzki przysmak i że go nie lubią czytać. Niechże więc ich nim nie częstuje. Donieś mi jednak kochany Edmundzie! czybym to mógł zrobić.
            Rozeszła się tu u nas wieść, że nasz zacny i kochany prezes Brzeziński zostaje w Waszym Zgromadzeniu w Gostyniu księdzem Filipinem. Wieść ta tym stała się dla tutejszego T[owarzystwa] Św. Wincentego groźniejszą, gdy na nadchodzące walne zebranie nasze w nadchodzącą niedzielę doniósł, że nie przybędzie; byłby to dla T[owarzyst]wa naszego cios bolesny i trudny do zniesienia - czas próby i chłosty. Najczulej i najserdeczniej go ode mnie pozdrów i powiedz mu, że z jego stratą urwała się ostatnia kotwica mojej nadziei życia dłuższego w Poznaniu, a za Poznaniem nie mam jej już wcale.
            Biedne siostrzysko moje Zarembina[1673] przyjechała tu do mnie po świętach na  dni 4, napłakaliśmy się nad sobą i na długo znów rozstali, gdyż wyjeżdża ona w d[niu] 2 maja do Giżyc, do Biernackich[1674], bo też tutaj w Mórce nie ma co robić. znana lecz nie poznana, powinna  się wynosić do ludzi co serca mają.
            Serdecznie Cię pozdrawiam i spiesznego odpisu oczekuję, polecając się waszym pobożnym modlitwom.
            Twój  do grobu szczery przyjaciel
                                                                                                      Ludwik Miłkowski

[436] Od  JÓZEFA  LIPSKIEGO
                                                                                                      Lewków,  28.4.[18]65
            Szanowny Panie!
            Najmocniej Panu dziękuję za udzielone mi rady[1675] co do zmian poczynić się mających w Ochronce, którą zacząłem w Lewkowie budować. Z rad Pańskich korzystałem, o ile tylko w poczętej budowie zmiany były możebne.
            Dziś śmiem Szanownego Pana znów trudzić i prosić o spieszne nadesłanie mi obiecanego kontraktu[1676], którybym  chciał po podpisaniu Panu zwrócić. Jeżeli mi wolno objawić me zdanie, to zdaje mi się, iż na początek wystarczyłyby trzy Służebniczki do Lewkowa, ponieważ dzieci nie jest zbyt wiele. Zostawiam to jednak zupełnie do woli i rozporządzenia Szanownego Pana.
            Z głębokim uszanowaniem  Szanownego Pana uniżony
                                                                                                             J. Lipski

[437] Od  ks. ALEKSEGO  PRUSINOWSKIEGO
                                                                                                   Grodzisk, 5 maja 1865
            Kochany Panie Edmundzie!
            Nie wiem, kto kogo ma powód przepraszać i za co, czy Ty mnie za wnioski do mej dobroczynności, czy ja Ciebie za bezwzględne niemiłosiernie rekuzy[1677]. Otóż i dziś rekuzę odbierasz. Dlaczego?  Dlatego, że prelekcje moje Bóg wie, kiedy się odbędą; dlatego że je mam mieć na wniosek Dam Towarzystwa Św. Wincentego, a więc one dysponować będą i mogą tylko funduszami; dlatego że zbiór tak będzie mały, że nie warto go dzielić. Otóż przyczyny moje.
            Jeżeli masz ochotę je zbijać, zaczekaj aż czas prelekcji dotąd niepewien się zbliży i wtedy wyzwij na dysputę pannę Adelę Gajewską -  oboje jesteście jednego autoramentu, świeccy, bezżenni i pewnie co do wieku déjá résignés[1678], więc dysputa będzie inter pares[1679].
            Tymczasem dodaję, że dostaniecie do okolicy gostyńskiej księdza Antoniego[1680] - wielka krzywda Poznania, wielki zysk dla Gostynia, bo to przemysłowiec dobroczynności, więc Ochronom nie da upaść.
            Polecam się Twym modlitwom u stóp Matki Boskiej Gostyńskiej.
                                                Vale carissime[1681]  Sługa i przyjaciel
                                                                                                              Prusinowski

[438] Od  JÓZEFA  LIPSKIEGO
                                                                                                      Lewków, 10.5.[18]65
            Szanowny Panie!
            Stosownie do listu Pańskiego[1682], urządzę Ochronkę wewnątrz w Lewkowie podług danej mi wskazówki. Co do deputatu, proszę o zamianę prosa na jakie inne zboże, ponieważ prosa wcale nie sieję. Drzewo jest w mej okolicy drogie, dlatego proszę o zmniejszenie 6 sążni na 4. Zdaje mi się, iż czterema sążniami Siostry wystarczą przy oszczędności. Prosiłbym oprócz tego o zwolnienie opłaty za wizytacje Siostry Przełożonej z towarzyszką coroczne. Gdyby to jednak nastąpić nie mogło, o limitowanie[1683] tych kosztów, które mogą być względne. Na inne warunki chętnie przystanę.
            W poprzednich listach nie wspomniałeś mi Szanowny Pan nic, iż potrzebny będzie chlew na trzodę etc. Z ostatniego widzę, iż Siostry mają trzymać trzodę i drobiazg, dlatego się do życzenia Pańskiego zastosuję i każę postawić niedaleko Ochronki chlewik. Skoro Ochronka będzie zupełnie gotową, nie omieszkam Pana o wykończeniu zawiadomić.
            Oczekując łaskawej odpowiedzi Szan[ownego] Pana, piszę się z głębokim szacunkiem uniżony
                                                                                                                      J. Lipski

[439] Od  ks. ANTONIEGO  KLAJNERA
                                                                                                          Dubin, 12.5.[18]65

            Wielmożny Panie Dobrodzieju!
            Odebrawszy dziś od familii dla ich sierotki w Jaszkowie pieniądze, pośpieszam z przesłaniem ich na ręce Pańskie, bo wprost korespondować nie życzyłbym sobie, a to za czas nadchodzący: od 20 maja do 20 listopada br. w ilości 10 tal. na utrzymanie, a 2 talary na odzież, prosząc uprzejmie o łaskawe dalsze ich posłanie. Na przyszłość jeśli je posyłać jeszcze będę, to pozwolę sobie posłać W[ielmożnemu] Panu Dobrodziejowi przez zaliczkę pocztową, może przez samo Postanweisung[1684]; to już racz Pan wspomnieć, dla kogo będą przeznaczone.
            Dziękując imieniem familii za dobrą i czułą opiekę, łączę wyraz najwyższego szacunku.
            W[ielmożnego] Pana Dobrodzieja najniższy sługa
                                                                                                                      ks. Klajner

[440] Od  LUDWIKA  MIŁKOWSKIEGO
                                                                                                    Poznań, 12 maja 1865
            Mój Kochany Edmundku!
            Nie pisałem do Ciebie dotąd od czasu ostatniego widzenia się z Tobą, bom ciągle słabował, a przy tym jakże mi jest trudno pisać list bez możności odczytania tego co napisałem, przy stępionej pamięci, jakiej doznaję po przeszłorocznej chorobie iż prawie wyrzec się muszę szczęścia korespondowania z tymi, których kocham. Dzień jednak nadchodzącego święta tyle uroczystego w kościele naszym, tyle miłych i radosnych obudzającego pamiątek w zwyczajach i obyczajach naszych, dzień ten wkłada na mnie obowiązek, jakkolwiek z taką trudnością przychodzący mi wypełnić, życzenia Ci wszystkiego tego, czego poczciwy chrześcijanin bratu w Chrystusie życzyć może. Życzę Ci więc, abyś żył długo w szczęściu i spokoju, którego świat dać nie może, a który wśród trosk, choroby i osamotnienia towarzyszy ludziom gorętszej wiary! Żyj długo wśród szczęścia, zdrowia i prawdziwych przyjaciół, których mi Bóg odmówił, lecz z utraty tych, których za przyjaciół nawykłem uważać, sumienie nie czyni mi żadnego wyrzutu.
            Miałbym Ci dużo pisać o postępku Żupańskiego[1685] ze mną, lecz tak już jestem znękany niniejszym listem, bom stracił pamięć tego, co już napisałem, że ustnie dopiero odpowiedzieć Ci będę w stanie za widzeniem się z Tobą o tym żydowskim czynie. To tylko nadmienię ci, że gdym miał zupełną nadzieję oczyścić się z wszystkich dłużków moich, odebrać musiałem jako niewyprzeda[ne] 500 egzemplarzy jednego z dziełek moich - niech to Boga chwali!
            Serdeczne przesyłam Ci pozdrowienie, o modlitewkę za biednego kalekę prosząc Twój do grobu
                                                                                                                      Ludwik
Przepraszam Cię, że nie frankuję[1686] - bo (jak mnie Grześ uczył)[1687] nie mam drobnych.

[441] Od  ks. ANTONIEGO  BRZEZIŃSKIEGO
                                                                                                   Poznań, 18 maja 1865
           L.J.Ch.
            Kochany Panie Edmundzie!
            Posyłam w załączeniu dokumenty cztery wraz z kopiami poświadczonymi. Co do interesów:
1.    O położeniu Ochronki w Iwnie wiedział ks. Jan[1688], powiada że główną przyczyną nieżyczliwości dworu jest pleban miejscowy[1689]. Ks. Jan sam osobiście chce pośredniczyć.
2.    Listy do pań nie [przy]gotowane dotychczas,  ks. Jan obiecał się tym zająć.
3.    Pan Żupański chce dług P. Daszkiewiczowi książkami spłacić, na co się zgodził  P. Daszk[iewicz], bo z jego księgarni często bierze książki.
4.    Nie wiadomo, kiedy ks. Prusinowski będzie miał prelekcje, zgodził się na prośbę; pójdę czasu swego do panny Gajewskiej.
5.    Pan Miłkowski otrzymał 30 tal. i w tę sobotę puszcza się na Górkę Duchowną[1690],  do siostry w Ostrowie[1691], stamtąd do państwa Belinów[1692] w Królest[wie] Polskim.
              Nic nie mogę Kochanemu Panu donieść o przyszłej elekcji[1693], bo nazwiska kandydatów, podanych rządowi, w wielkiej tajemnicy są zachowane. Tyle wiem  z pewnością, że sześciu jest podanych kandydatów.
             Mam zamiar na Świątki być w Kongregacji[1694], jeśli Pan Bóg pozwoli.
Pan Szułdrzyński przysłał na moje ręce 100 tal., które załączam w drugim liście.
              Pozdrawiam ks. Filipinów, Kochanego Pana oddaję Bogu!
                                                                                                             ks. Brzeziński

            Powiedz P[anu] krawcowi w Kongregacji, żeby mi przysłał latawą[1695] rewerendę, bratu w zakrystii proszę powiedzieć, ażeby bambosze moje wziął z konfesjonału.

[442] Od ks. STANISŁAWA GIEBUROWSKIEGO i Ludwika Miłkowskiego
                                                                      Górka Duchowna, w sobotę, 20 maja 1865
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany, Drogi i Serdeczny Bracie Edmundku!
            Obiecałeś mi solennie przybyć za cieplejszych dni do mnie, otóż myślę tym łatwiej będzie Ci teraz dopiąć tego zamiaru, że właśnie przed godziną przybył do mnie Kochany Ludwiś Miłkowski i za Tobą równie jak ja tęskni. Proszę Cię na wszystko, wsiądź na pocztę w poniedziałek, tj. 22 o 2-giej po obiedzie, będziesz o 1/2 5-tej w Lesznie, a stamtąd zaraz towarowy pociąg wychodzi do Starego Bojanowa (Alt-Boyen), gdzie konie moje na Ciebie będą czekały. Użyjemy siebie wzajemnie i pomodlimy razem.
            Spodziewamy się obydwaj z Ludwikiem, że nam tej przyjemności nie odmówisz i kreślimy - do miłego widzenia.
                                                                                                  ks. Stanisław i Ludwik

[443] Od  LUDWIKA  MIŁKOWSKIEGO
[po 20 maja 1865]
            Mój Drogi i Kochany Edmundku!
            Ucieszyłeś mnie dwoiście miłym Twoim listem[1696] - raz, żeś mi doniósł o powrocie ukochanego naszego Ks. Brzezińskiego[1697],  drugi raz, że mi donosisz o powrocie Ks. Radeckiego do swych owieczek[1698] i żeś mnie ich pozdrowieniem zaszczycił.
            U nas nic nowego prócz tego, że Ks. Zawadzki[1699] otrzymał w administrację probostwo w Koźminie. Walne zebranie naszego Towarzystwa[1700] w dniu Dobrego Pasterza[1701] odbyło się dość smutnie w szkółce przy Bramce  chociaż liczni członkowie naszych tutejszych konferencji dopisali, ale gości nie mieliśmy żadnych. Rymarkiewicz prezydiował, a Ks. Prusinowski przemówił do nas zwracając osnowę swej mowy do obowiązków, jakie członkowie T[owarzyst]wa przy odwiedzaniu ubogich zachować powinni, kładąc nacisk na to, aby nauczali ich przykazań kościelnych.
            Wieść pokątna rozeszła się była, że Ks. Brzeziński wcale się nie przenosi do nas i że Ks. Prusinowski będzie prezesem Rady Wyższej[1702].  Zbyt ograniczony cel działalności członków naszego T[owarzyst]wa zdawał mi się nie być odpowiednim wyższym pojęciom religijnym, jakie uznają w tym kapłanie; trzeba przede wszystkim miłości chrześcijańskiej w członkach, trzeba ją w członkach podnieść i wypotęgować, aby ubodzy uwierzyli, że ich nauka w (szkółce?) środki  złagodzi ich ubóstwo i nędzę.  Nauczony dziś wszystko przypuszczałem, uwierzyłem, że i wieść o przyjęciu charakteru kapłana Kongregacji, jaką o naszym zacnym i kochanym Ks. Brzezińskim upowszechniam, może się stać prawdziwą; ludzie serca, potrzebują koniecznie serc prostych a cnotliwych,  nieobeznani z dzisiejszą dyplomacją zbrzydzą się wreszcie tą obłudą serca i słów i zapragną żyć w gronie świątobliwych - co też i wierzyłem, że naszemu kochanemu Ks. Brzezińskiemu przyję[ła] się ta rola, jaką  zniewolony  jest odgrywać w gronie możnych świata. Dzięki Ci, mój Edmundku, żeś mnie pocieszył jego powrotem. Dzięki Ci także, żeś mnie pocieszył powrotem Ks. Radeckiego - także tutaj trwa zmiana korzystna, nieszczęścia i tęsknota są wielkimi nauczycielami. Ks. Goński[1703] z radością od prawdziwych przyjaciół po swym powrocie powitanym został; myślę, że ten powrót Ks. Radeckiego bardzo korzystnie działał na jego owieczki i że przeważający wpływ na nie będzie mógł wywierać.
            Lecz czas zakończyć, bo lękam się czy ślepego i piszącego na pamięć przy świetle słonecznym będziesz mógł przeczytać - westchnij tam za biednego kalekę tułacza, do waszej Matki Boskiej Gostyńskiej, od której w trudnych razach życia mojego doznałem cudownych łask, które mógłbym zaprzysiąc.
            Sam zaś, mój miły i kochany Edmundzie, przyjmij serdeczny pocałunek bratni w Panu naszym J[ezusie] Chrystusie od Twego zawsze wiernego i zawsze jednako kochającego Cię brata i sługi
                                                                                           Lud[wika] Miłkowskiego

            Ks. Brzezińskiemu ucałuj rączki ode mnie i  proś o modlitewkę. Czułe i serdeczne pozdrowienie racz oświadczyć Ks. Radeckiemu i racz go imieniem moim powitać, a Ks. Szułczyńskiego serdecznie pozdrowić.
            Jeżeli mnie pamięć nie zawodzi zdaje mi się, że w tych dniach są imieniny Ks. Atanazego Szułczyńskiego; bądź więc łaskaw - złóż mu imieniem moim najczulsze życzenia wszelkich pomyślności.

[444] Od  ks. IGNACEGO  ANDERSZA
                                                                                                        Jaraczew, 26.5.[18]65
            +
            Wielmożny Panie Dobrodzieju!
            List bardzo Szanownego i Ukochanego Pana tyczący się założenia Ochronki w Łowencicach, parafii cerekwickiej, natychmiast odesłałem pani Jaraczewskiej, która mi załączoną przysłała odpowiedź, którą dla wyjaśnienia położenia rzeczy ku Panu Szanownemu niniejszym uprzejmie przesyłam[1704].
            Dałby Pan Bóg, by Ochronka tutaj założoną być mogła, boby z pewnością nie była osamotnioną, ale niezawodnie zadatkiem, początkiem innych została.
            Z prawdziwym uszanowaniem głębokim Szanownego Pana Dobrodzieja
            uniżony
                                                                                                                 ks. Andersz

[445] Od  ks. HILAREGO  KOSZUTSKIEGO
[przed 31 maja 1865]

            Z łaski Najwyższego Boga, przybywa mi z każdym dniem coraz więcej sił na ciele i na duszy. Miewam każdego dnia nabożeństwo majowe z naukami, a w niedzielę i święta dwie nauki i Pan Bóg jakoś sił dostarcza. Spodziewam się przeto, że już w czerwcu lub lipcu będę mógł z wolna rozpocząć prace piśmienne i dlatego prosiłbym Pana, jeślibyś Pan do nas przybył, przywieźć z sobą rękopisy do czasopisma mającego być wydanym na korzyść Ochronek, ażebym podług życzenia pańskiego mógł się duchem jego przejąć i wedle sił i użyczonych łask Bożych mój grosz wdowi do niego przyrzucić[1705].

[446] Od  JÓZEFA  LIPSKIEGO
Lewków,  31.5.[18]65
            Szanowny Panie!
            W tych dniach pogorzały[1706] mi trzy budynki. Nie mogąc kilku rodzin zostawić bez dachu, musiałem poniechać budowy Ochronki chwilowo i takową wykończyć przed Św. Michałem br. nie jestem w możności.
            Wskutek więc tych nieprzewidzianych okoliczności, upraszam Pana o Służebniczki dopiero na 1-go lipca 1866 roku. Uwiadamiam zaś Szanownego Pana zawczasu, bo będziesz Pan zapewne chciał nimi inaczej rozporządzić. Ufny, iż zwłokę w postawieniu Ochronki nie poczytasz mi Pan za opieszałość, piszę się z głębokim uszanowaniem uniżony
                                                                                                                      Lipski

[447] Od  ks. STANISŁAWA  GIEBUROWSKIEGO
                                                                                        Górka Duchowna,  8.6.[18]65
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany i Drogi Edmundku!
            Bardzo mi się smutno zrobiło na sercu, żeś też nie mógł przybyć do nas, żeś znowu tak nieszczęśliwie zapadł. Żeby Cię aby Bóg co rychlej pocieszył, będzie moją rzeczą modlić się o to. Kochany Ludwik[1707] zapewne Cię odwiedził i oddał moje wyrazy.
            Książeczka[1708], nad którą tyle pracowałeś, już wyszła. Posyłam dla Ciebie jeden egzemplarz, dla ks. Baczyńskiego do Galicji, dokąd często pisujesz, drugi, a dla Ludwika, który mię prosił, żeby mu przez Twoje ręce przesłać, 3-ci egzemplarz. Było mi przykro, żem się na książeczce musiał podpisać, może nawet niestosownie, bom sam nad nią nie pracował, ale wymagają tego prawne przepisy drukarskie.
            Pieśń „Dostojna Matko” radził ks. Koźmian wypuścić. Nowenna jest już inna jak przedtem. Niektóre usterki jak te, że na początku trzeba karteczkę wlepić jedną, a na końcu spis rzeczy zrobić,  w dalszych egzem[plarzach] dadzą się usunąć. Kazałem 4.000 egzem[plarzy] wytłoczyć. Niech to Bóg weźmie pod swoją opiekę, niech mu się to podoba; jaki będzie z niej owoc, doniosę Ci później.
            Ściskam Cię całym sercem braterskim, bo się bardzo śpieszę.
                                                                                                                      Twój
                                                                                                               ks. Stanisław
Gdy napiszesz do Galicji, racz się zapytać, czyby tam nie odchodziły.

[448] Od  ks. HILAREGO  KOSZUTSKIEGO
Mielżyn, 8 czerwca 1865
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany Panie Edmundzie!
            Czekałem i wyglądałem z utęsknieniem tej chwili, kiedy Kochany Pan zawita w nasze strony podług zrobionej mi nadziei. A tu upływa tydzień za tygodniem i miesiąc za miesiącem i Kochanego Pana mego jak nie widać, tak nie widać. Więc choć listownie pragnę Kochanego Pana uściskać i dowiedzieć się o Jego zdrowiu.
            Przybycie Siostry Nepomuceny do Mielżyna bardzo mię ucieszyło, ale miejscowe Siostry bardzo z tego niezadowolnione, co mię niezmiernie zadziwiło, że tak mało mają [w]spółczucia dla nieszczęśliwych towarzyszek swoich. Z ich twarzy i grymasów można wyczytać, jak niemiłe na nie wrażenie zrobiło przybycie niespodziane tej Siostry. Wymawiają się tym, że się nie utrzymają w sześć osób, że będą musiały oddalić od siebie albo kandydatkę Antonię albo dziewczę, którą mają dla doglądania trzody chlewnej i drobiazgu, lubo jedna i druga bardzo im są potrzebne. Zdaniem moim, nie będzie im Siostra Nepomucena ciężarem aż do rekolekcji, a potem otworzy się może jaka nowa Ochronka, na którą mogłaby się przenieść. Zresztą, może Siostra Nepomucena być zawsze przy dzieciach i zająć się kuchnią, a trzy Siostry z kandydatką mogłyby chodzić na zarobek i pracować na swych parcelach. Smutne to spostrzeżenie, że między Siostrami tego Zgromadzenia, miłość chrześcijańska i rzeczywiste zaparcie się siebie samego tak rzadkimi są cnotami; najczęściej przebija się w nich nieprzełamana miłość własna, żądza postawienia zawsze na swoim, a z tego wyradzają się różne intrygi, podejrzewania i obłuda. Jużem się do tego wszystkiego przyzwyczaił, pracuję jak mogę nad wyleczeniem tak nieszczęśliwego usposobienia, a czego zmienić nie mogę, Panu Bogu polecam. Prosiły mię Siostry tutejsze, abym Kochanemu Panu przedstawił, że łatwiej byłoby utrzymać Siostrą Nepomucenę na takiej Ochronce, gdzie Siostry pobierają ordynarię; ja zaś myślę, że latem i tu się może utrzymać, byle tylko 4 osoby dziennie chodziły do pracy. Zimą naturalnie, gdzie żadnego nie mają zarobku stałego, byłoby trudniej.
            Ciesząc się zawsze tą nadzieją, że Kochany Pan do nas przybędziesz, ściskam teraz serdecznie i polecam się pobożnym modłom.
                                                                                                        ks. Koszutski

[449] Od  TYTUSA  DASZKIEWICZA
                                                                                                Poznań, 9 czerwca 1865
            N.B.P.J.Ch.
            Czcigodny Panie Edmundzie!
            Donoszę Czcigodnemu Panu, że co tylko odebrałem od Szanownego ks. Koźmiana odezwę względem Służebniczek do oddania jej litografowi, w sobotę będzie gotowa. Szanowny ks. Koźmian wszakże, naszukawszy się na próżno spisu osób, do których te odezwy mają być wysłane, żadnym sposobem znaleźć jej nie mógł w plikach rozmaitych papierów, którymi jest obsypany. Prosi przeto, abyś Pan zechciał ułożyć inny taki wykaz i niezwłocznie go przesłać do mnie tak, abym go do soboty lub najpóźniej do niedzieli mógł mieć w ręku. Nadchodzi bowiem chwila jarmarku wełnianego, gdzie najkorzystniej rzecz składkową obrócić można.
            Pan Żupański przyjął należytość naszą od Czcigodnego Pana, lecz jak to zwykle z księgarzami bywa, żądał, abyśmy dług Pański wybierali książkami. Cóż było robić - przystaliśmy na tę propozycję.
            Załączając wyraz wysokiego poważania i braterskiego pozdrowienia w Chrystusie Panu, zostaję Czcigodnego Pana przywiązanym
                                                                                                            T. Daszkiewicz

[450] Od  TYTUSA  DASZKIEWICZA
                                                                                                 Poznań, 10 czerwca 1865
            N.B.P.J.Ch.
            Czcigodnemu Panu
            przesyłam w załączonej paczce 30 listów[1709], jako resztę odbitych podług wzoru J[ego] M[ości] księdza Jana[1710]. 50 bowiem tylko zostało odbitych, z tych zaś 21 już wysłałem pocztą podług adresów mi wskazanych. J[ego] M[ość] ksiądz Jan sądził, że i do pani Szułdrzyńskiej i do pani Lipskiej[1711] można petycje[1712] posłać. Za litografowanie należy się Bussemu[1713] 1 talar.
            Z wyrazem wysokiego poważania i z pozdrowieniem braterskim w Chrystusie Panu przywiązany współbrat
                                                                                                    Tytus Daszkiewicz

[451] Od  ks. JANA  KOŹMIANA
Poznań, 19 czerwca 1865
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany Panie
            Ja bym dał 200 tal., ale bym wszedł szczegółowo w rachunki - trzeba dla przyszłości Zakładu rozpoznać stan rzeczy.
            Myślę, że Siostra Matylda nie zdaje sobie sprawy z trudności finansowych i mniema, że się wszystko jakoś zaspokoi.
            Raz trzeba zajrzeć w rzecz do głębi i budżet ustanowić. Nie żałuj Pan w tej mierze zachodu i pracy - bo ta strona ma także wagę i wielką.
            Oczywiście, że 200 tal. wzięłoby się ze składki, aby pokryć deficyt. Najlepiej sam Pan zapłać i weź pokwitowanie. Finansowej kontroli jak najściślejszej trzeba.
            Oczekuję Pana po 25-tym i do siebie zapraszam. Przestrzegam, że 6-go lipca wyjadę.
            Racz Pan zobaczyć, co się należy u Sióstr za Zosię Cohn. To już duża dziewczyna. Co Siostra Józefa dalej o niej myśli. Ona by powinna szyciem na siebie zarabiać. Chciałbym bardzo wiedzieć, co ja mam dalej do robienia.
            Panu Bogu Kochanego Pana oddaję
                                                                                                      ks. J. Koźmian

[452] Od  ks. JÓZEFA  HUBERTA
                                                                              Grabowo pod Wrześnią, 23.6.[18]65
            L.J.Ch.
            Kochany Panie Edmundzie.
            Nie pisałem tak dawno, chcąc osobiście podziękować za łaskawe przyczynienie się do mej prośby. Dla chorej matki są Siostry wielką pomocą, a większą dla nas jeszcze, że już jesteśmy o chorą spokojni. Siostry wprawdzie mają trudne i przykre położenie, jak to bywa przy chorej osobie, która nie ma tyle siły, aby się podnieść sama mogła, a która i często dla nerwowego osłabienia jest i rozdrażniona, lecz o zmianie Sióstr, a tym mniej aby Siostrę Anastazję inna miała zastąpić, chora ani słyszeć nie chce, ma bowiem wielkie przywiązanie do niej.
            Co do materialnego bytu, to z nami razem przy stole jedzą i w pokoju chorej mają swe łóżka, a dotychczas mnie się nie skarżyły; a gdyby co miały, to mają zupełną wolność pisania do przełożonych. Na duchownej pieczy im też nie zbywa, bo pod kościołem mieszkają i jeżeli nie razem, to pojedynczo w kościele bywają.
            Chciałem pisać do Siostry Matyldy, ale obiecała się, że znowu w te strony zajrzy. Pisałem do konsystorza o pozwolenie wyjechania na kilka dni z domu, a gdy takowe odbiorę, pojadę do Borku we wigilię odpustu. Po odpuście więc pierwszego lub drugiego dnia, jeżeliby Panu czas pozwolił, to bym czekał za Panem Dobrodz[iejem] w Borku. Radbym się zabawił i ze 3 tygodnie, gdyby nie stan mej matki, która i nagle może skończyć i jeszcze kilkanaście miesięcy się męczyć. A potrzeba mi i ze zmianą miejsca umysłowego odpoczynku, bo od czasu jak więzienie opuściłem[1714], ciągle znachodzą mnie różne krzyżyki - jak to bywa w życiu ludzkim, u jednego więcej, u drugiego mniej.
            Kończę tych słów kilka, nie wzmiankuję nic o treści ostatnich dwóch listów Pańskich[1715], bo o tym pomówimy. Zawsze Pan Dobrodz[iej] bądź łaskaw w Ochronie borkowski[ej] zostawić wiadomość, kiedy się zobaczymy.
            Polecając się pamięci i modlitwom Pana Dobrodz[ieja], zostaję z winnym szacunkiem przyjaciel i sługa w Chrys[tusie]
                                                                                                           ks. Józef Hubert

[453] Od  ks. ANTONIEGO  BRZEZIŃSKIEGO
                                                                                       P[oznań], 25 czerw[ca] [18]65     
            L.J.Ch.
            Kochany Panie Edmundzie!
            Niech Pan Bóg zapłaci za dobre serce i życzenia przysłane mi z powodu imienin i oby je raczył ziścić na mnie niegodnym. Elżbietki powinszowanie piękne i proste, bardzo mnie ucieszyło, proszę jej podziękować ode mnie. Pan Miłkowski także mi przysłał list na imieniny z Ostrowa[1716]; biedaczek chorował na wrzód w uchu. W sam dzień mego Patrona otrzymałem powinszowanie z Paryża od Kochanego Andrzeja [Ptaszyńskiego], coraz on szczęśliwszy i wdzięczniejszy. Jego siostrę Teofilę[1717] widziałem w Mielżynie i przy robocie przejeżdżając przez Ruchocin do Powidza. Dziewczyna ta uderza wyrazem niewinności i świątobliwości w twarzy.
            Byłem w czasie oktawy w Mielżynie, Orchowie, Strzelnie, Kruszwicy, Mogilnie, Trzemesznie i Kłecku. Z ks. Feliksem widziałem się w Mielżynie i w Gnieźnie, zdrów jest i wesoły. Ks. Hilary z swoją Kasią[1718] bardzo mi byli radzi, nawet placki na moje przyjęcie były upieczone.
            Listy do pań już rozesłane[1719].
            Spodziewam się Kochanego Pana w ostatnim tygodniu czerwca. Ks. Jan[1720] w początku przyszłego miesiąca jedzie do Szczawnicy, choć obecnie zdrów jest zupełnie.
            Bardzo pragnę na Św. Michał przenieść się do Gostynia, ale nie mam pewności, czy uzyskam dymisję. Na wielkie wakacje pewnie przybędę do Kongregacji, jeśli mi sposobność nie nadarzy zaprowadzenia gdzie Konferencji.
            Wakans[1721] pewnie się długo przewlecze, dotychczas nie masz odpowiedzi od rządu względem kandydatów. Panu Bogu oddaję!
                                                                                                              ks. Brzeziński

[454] Od  EMILII  PONIŃSKIEJ[1722]
Września, 26.6.[18]65
            Wielmożny Mości Dobrodzieju!
            Na uprzejme wezwanie Jego, ażeby się zbieraniem składek zająć[1723], widzę się zmuszoną odpowiedzieć, że ponieważ już kilka razy na różne cele w mojej okolicy zbierałam, niepodobna mi jest tym razem to jeszcze uczynić, bo o pomyślnym skutku wątpić mi wypada;  po wtóre, że różne bym do tego miała przeszkody, między innymi przydłuższą podróż, posyłam więc za siebie talarów pięć i zostaję z winnym szacunkiem
            Wielmożnego Pana Dobrodzieja uniżoną
                                                                                                               E. Ponińska

[455] Od  ks. STANISŁAWA  GIEBUROWSKIEGO
                                                                                       Górka Duchowna,  7.7.[18]65
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany i Drogi mi Edmundzie!
            Jak mi dawno nic nie odpisujesz, ani nie donosisz, jak stoi najpierw z Twoim zdrowiem, a potem jak Ci się podoba książeczka[1724], już nie z treści, boś ją znał poprzednio, ale z druku i formy zewnętrznej.
            Zapomniałem załączyć także kilka egzemplarzy dla Ochroniarek w Jaszkowie, załączam przeto teraz ze świeżo wyszłych 5 egzemplarzy w upominku. Racz Siostrom Ty sam wręczyć. Może będzie więcej potrzeba, chętnie prześlę. Może im się to przyda. W[ielebnej] Matce Matyldzie napisałem kilka słów, może te nie uznasz za stosowne, to inną poślij. Książeczki te mają, Bogu dzięki, dość znaczny odbyt. Niech to będzie Bogu na chwałę.
            Kiedyż my się zobaczymy, Kochany Edmundzie i bliżej nieco o nich pomówimy. Oby Cię też P. Bóg pocieszył dobrym zdrowiem i w ogóle wszystkim, czego sobie od Boga życzysz. Ja myślę, że co do Ochronek w Galicji, nie masz teraz wcale kłopotu, boć im tam dobrze idzie[1725]. Tylko się módlmy, a Bóg zrobi resztę.
            Całym sercem pamięci w modlitwie się Twej polecam, gorąco Cię ściskając
                                                                                                             Twój brat
                                                                                                            ks. Stanisław

[456] Od  ks. HILAREGO  KOSZUTSKIEGO
Mielżyn, 11 lipca 1865
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany Panie Edmundzie!
            Zaraz po odjeździe Kochanego Pana poszedłem do Langiego, który mi oświadczył, że nie dlatego odesłał Panu rękopis, jakoby mu honorarium zdało się być za wielkie, ale że nie mógł pod żadnymi warunkami, chociażby najkorzystniejszymi podjąć się nakładu, ponieważ książki swego nakładu, tak do nabożeństwa jako też szkolne, zajęły wszystkie siły drukarskie i fundusze jego. Nie chcąc zatem, aby Pański rękopis przez czas nieograniczony u niego bez celu leżał, widział się przymuszonym Panu takowy odesłać. Na moje przedstawienie, że i teraz jeszcze mógłby rękopis odebrać, a że honorarium Pan jemu zostawia  zupełnie do własnego ocenienia, odpowiedział mi, że i w tym roku nie może się podjąć żadnych zgoła zobowiązań, gdyż zawarł bardzo korzystną dla siebie ugodę z księżmi w Królestwie, którzy swoim kosztem u niego zamówili wydanie obszernego dzieła teologicznego w kilku czy nawet w kilkunastu tomach, tak że drugiego jeszcze drukarza i nowych ustawiaczy czcionek w tym celu przyjmuje; bo zobowiązał się w trzech kwartałach całe dzieło wykończyć. Dla tych samych przyczyn nie może także moich rękopisów przyjąć.
            Do Ochronki kupiłem bardzo zgrabny zegarek ścienny za 15 złp., który dziś sam uregulowałem. Siostry Nepomucena i Marianna Kucharska[1726] bardzo sobie życzą na trzecią Siostrę Elżbietę Binkowską z Iwna, a nie Emilię[1727] z Królestwa. Szczególniej zaczęła się Siostra Marianna smucić na myśl, że Siostra Emilia miała przybyć do nich, obawiając się braku harmonii. Jeżeli więc można Siostrę Elżbietę przenieść do Mielżyna, może by było najlepiej pozostawić ten wybór tutejszym Siostrom, skoro do Siostry Elżbiety mają takie zaufanie.
            Przypominam Kochanemu Panu o pościeli Siostry Nepomuceny i o obrazku M[atki] B[oskiej] Częstochowskiej, oprawnym w czarne ramki okrągłe, który jest także w Jaszkowie.
            Wróciłem dnia wczorajszego o 7 wieczorem z Gniezna zupełnie zdrów i szczęśliwie, a u siebie zastałem także wszystko jak najlepiej.
            Śpiesząc się teraz na sesję do tutejszego biura magistrackiego, kończę tym razem mój liści[k], ściskając serdecznie i polecając się pobożnym modłom Kochanego Pana.
                                                                                                              ks. Koszutski
Przypominam także materiały do Żywotu Św. Stan[isława].

[457] Od  ks. JÓZEFA  HUBERTA
                                                                        Grabowo pod Wrześnią,17.7.[18]65

            Łaskawy Panie Edmundzie.
            Obawa o stan mej matki skłoniła mnie do rychlejszego wyjazdu z Borku. Interes o założeniu domu chorych poruszyłem, ale z początku delikatnie. Ostatecznego oświadczenia z obu stron nie otrzymałem. Moim zdaniem byłoby dobrze, gdybyś Pan Dobrodz[iej] zechciał łaskawie krótki szkic powstania i rozwoju naszych Ochronek tak tu w kraju jako i zagranicą, osobliwie tych, które z lazaretem są połączone - mi wykonotować i przesłać, a ja znając dobrze miejscowość i osoby mające działać, wystosowałbym memorandum[1728] oparte na praktyczności naszych Sióstr właśnie. Do tego by mi się przydała eks[pertyza][1729] Ochronki borkowskiej, co według ostatniego układu Siostry pobierają, ile rocznie w pieniądzach zarabiają - bo panu Aleksandrowi[1730] trzeba liczbami wyrachować, że byłaby prawdziwa korzyść i materialna dla niego z połączenia Ochronki z lazaretem.
            Będąc na odpuście w Graboszewie, widziałem się ks. Hilarym[1731], pytał się żywo o projekcie borkowskim.  Zabrałem ze sobą Siostry, aby S. Józefa mogła rzeczy swe z sobą zabrać.
            Dzisiaj moja matka zrobiła mi taką niespodziankę, że kazała się wnieść na krześle do kościoła i była na całej Mszy św.
            Polecając się modłom i pamięci Pana Dobrodzieja, zostaję z winnym szacunkiem przyjaciel
                                                                                              ks. Józef Hubert

[458] Od  ks. WINCENTEGO  KAŁKOWSKIEGO[1732]
                                                                                     Drzązgowo,  24 VII [18]65
            +
            Szanowny Panie i Dobrodzieju!
            Zadość czynię życzeniu Szanownego Pana[1733] donosząc, iż dzisiaj już w Drzązgowie lepiej. List, jaki Siostra Michalina do Matki napisała, wypłynął z natchnienia Siostry Agnieszki. Po usunięciu niespokojnego żywiołu, inne Siostry spokojniejsze.
            Siostra Agnieszka wraz z Michaliną miały swojego spowiednika aż w Gieczu. Dziwne gospodarstwo! Błąkały się jak owce. Teraz wszystkie 3 u mnie się spowiadają; przecież ja za parę dni wyjeżdżam - a cóż potem?
            Miło mi przy tej sposobności załączyć wyraz prawdziwego szacunku.
            Z najgłębszym uszanowaniem
                                                                                                              ks. W. Kałkowski

[459] Od  ks. HILAREGO  KOSZUTSKIEGO
Mielżyn, 24 lipca 1865
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany Panie Edmundzie.
            Serdecznie dziękuję za przysłane mi[1734] łaskawie materiały do Żywotu Św. Stanisława; a lubo je już wszystkie posiadałem, bo ustęp o Szczepanowie z Rozmaitości był dosłownie odciśnięty w kalendarzu na rok 1852 w Lesznie wydanym, który przypadkowo dostał się w moje ręce. Moraczewskiego i Balińskiego Starożytności pol[skie][1735] posiadam także. Jednakżeż zawsze Bóg zapłać za łaskawą życzliwość. Paciorki tylko 1 egz. od Siostry Rejkowskiej odsyłam, bo więcej obecnie nie ma. O Siostrę Franciszkę Jaglankę[1736] Siostra Nepomucena bardzo prosi, bo na dwie za ciężko przy tylu dzieciach i innych zatrudnieniach. Pościeli i obrazka dotąd nie odebrała.
            Co się tyczy zajścia w Jaszkowie[1737], myślę że Państwo tam najlepiej potraficie wszystkiemu zaradzić, aby Pan Bóg miał większą chwałę, a Kościół Boży i biedne społeczeństwo nasze najlepszy pożytek. Gorliwe a bezpośrednie zajmowanie się odtąd tym Zgromadzeniem stałego komisarza duchownego może tylko zbawiennie wpłynąć na całe to Zgromadzenie, co niech Pan Bóg najłaskawiej raczy błogosławieństwem swoim utwierdzić.
            Obecnie nic tu u nas nie zaszło po Ochronkach i nic też wiadomości mej nie doszło, tylko Siostry mielżyńskie z upragnieniem wyglądają trzeciej Siostry, czując z dnia na dzień coraz bardziej tę potrzebę gwałtowną.
            Polecając się pobożnym modłom Kochanego Pana, ściskam serdecznie.
                                                                                                      ks. Koszutski

[460] Od  JANA  LANGE
Gniezno, 29 lipca 1865
            Wielmożny Mości Dobrodzieju!
            Wskutek szanownego zapytania J[ego] M[ości] Księdza Hilarego[1738], mam zaszczyt oświadczyć uprzejmie, iż mocno żałuję, że Jego łaskawemu życzeniu zadośćuczynić nie jestem w stanie, gdyż dla natłoku druków prywatnych i szkolnych, dziełka wiadomowego, którego manuskrypt już dawniej zwróciłem, wydrukować nie mogę.
            Z uszanowaniem J[aśnie] W[ielmożnego] Pana Dobrodz[ieja] uniżony
                                                                      
                                                                                                                J. K. Lange

[461] Od  ks. JANA  CISZKA  SJ
                                                                                              Łańcut, 12 sierpnia [1865]
            Wielmożny Panie!
            Za list i pamięć najserdeczniej dziękuję[1739]. J. S. Wielmożny Hrabia[1740] wszystko czynić przyobiecał, aby Siostry pozostały w Galicji. Dziś z Łańcuta wyjeżdża, w środę będzie u nowego ministra[1741], a gdyby on odmówił, natenczas ma się Hrabia udać do cesarza[1742] samego; ja tylko tę czynię uwagę, której nie udzieliłem Hrabiemu, żeby się nie odstraszył, że to rzecz bardzo trudna aby to, co już ministerium postanowiło, ministerium zmieniało. Wprawdzie osoby są inne, ale maszyna ta sama. Daj Boże inajczej! To już dawniej trzeba było czynić, nim stąd poszły skargi aż do Wiednia, chociaż urojone. Jednakowoż przyrzekł mi pan Hrabia, że nic nie opuści, aby tyl[ko] Siostry zostały w Galicji.
            Dlatego prosiłbym Wielmożnego Pana do Hrabiego napisać parę słów, aby mu za jego dobroć, łaskawość podziękować; z Wiednia z powrotem do Łańcuta będzie 23 sierpnia.
            Zostając z winnym uszanowaniem W[ielmożnego] Pana Dobrodzieja, polecam się św. modłom najniższy sługa
                                                                                                                 J. Ciszek SJ

[462] Od  ks. TOMASZA  HERTMANOWSKIEGO
                                                                                                          Rąbiń,  31.8.[18]65   
            N.B.P.J.Ch.
            Wielmożny i Szanowny Panie Dobrodzieju!
            Barbara Kowalska wystąpiła przed dość dawnym czasem ze Zgromadzenia Służebniczek Najświętszej Panny[1743]. Teraz zdaje się przychodzić do uznania, czym życie w Zgromadzeniu, a czym w świecie, czyli jak pewną droga do Nieba w Zgromadzeniu, a jak niebezpieczną w świecie. Dowodem tego dołączony, jej własnoręcznie do mnie napisany list[1744]. Żal mi tej duszy, że wystąpiła, a więcej by mi żal było, gdyby wśród świata zaginąć miała. Żal byłoby mi tym bardziej, gdyż jeszcze dużo widzę w jej sercu,  jeśli się nie mylę i siebie nie łudzę - poczciwości. Do spowiedzi, choć w obowiązkach, dość często chodzi. U mnie była w Gołębinie. Niedługo potem w Oborzyskach. Sukienkę Służebniczek wprawdzie złożyła, ale z kolorem tych sukienek aż dotąd rozstać się nie może. Całe jej obleczenie w kolorze niebieskim.
            Śmiem zatem, choć z bojaźnią, nie mogąc przeniknąć jej przyszłości, jak najpokorniej zapytać, czyliby Barbara Kowalska nie mogła być znowu do Zgromadzenia przyjętą?
            Polecając Wielmożnego i Szanownego Pana Dobrodzieja, Zgromadzenie Służebniczek i Barbarę Kowalską Najdroższym Sercom Jezusa i Maryi, oczekuję najłaskawszej odpowiedzi[1745] z głębokim i prawdziwym szacunkiem uniżony
                                                                                              ks. T. Hertmanowski 

[463] Od  LEOPOLDA  KARPIŃSKIEGO
                                                                                                            Śrem,  31.8.[18]65
            Dwa listy Wielmożnego Pana i Dobrodzieja w sprawie Jasińskiej odebrałem[1746], wraz z przyłączonymi do jednego 50 złp., a do drugiego rachunkami. Friedberger i Breslauer chcą przystać, jeżeli im na blankiecie przysłanym, a przez ks. Koźmiana także podpisanym, weksle wystawię. Cassriel[1747]   przystaje zaś na prosty rewers, ale z 1-miesięcznym terminem. Obiecałem, że odniosę się z wszystkim do W[ielmożnego] Pana i Dobrodzieja, co niniejszym czynię i proszę mnie zainformować, jak termina tych panów ułożyć.
            W ogóle miarkuję, że P. Jasińska tutaj odgrywa rolę i ich podmawia, obiecując z dochodów gospodarstwa zapłacić. Mam gotową skargę eksmisyjną i interwencyjną[1748], na skinienie Pana obie oddam do sądu. Chodziłoby tylko o to, ażeby nowy dom[1749], którego właścicielem jest P. St[anisław] Koźmian i Plater, ktoś zadzierżył w ogóle, ażeby Jasińska wyrzucona z probostwa tam się nie zaintratowała[1750]. Nie usuwając się z odpowiedzialności za długi, zatrzymacie Panowie 100 tal. Czas i tak upływa daremnie, a czym dłużej tym gorzej.
            Oczekując łaskawej odpowiedzi, proszę przyjąć wyrazy wysokiego uszanowania, z jakim mam zaszczyt zostawać Wielmożnego Pana i Dobrodzieja uniżonym sługą
                                                                                                                      Karpiński

[464] Od  ks. HILAREGO  KOSZUTSKIEGO
Mielżyn, 31.8.[18]65
            L.J.Ch.
            Kochany Panie Edmundzie!
            Załączając tu listy do Siostry Franciszki, radzę się Kochanego Pana, czyby się bez niej w sądzie[1751] nie mogło obyć, bo podróż ta dużo by kosztowała, a potem jakżeż ją tam samą puścić? Niezawodnie, Kochany Pan miałeś już więcej takich przypadków, więc najlepiej Pan będziesz mógł nam doradzić, czyby jej tam kto inny nie mógł zastąpić na terminie.
            Siostra Nepomucena dwa dni była chora, dziś wstała. Siostra Franciszka także dzień leżała, ale teraz zupełnie zdrowa; u niej było to skutkiem pobytu w Jaszkowie i zirytowania[1752] tamtejszego.
            Ściskam serdecznie i polecam się modłom.
                                                                                                             ks. Koszutski

[465] Od  ks. JÓZEFA  AZBIEWICZA  SJ
                                                                                                  [sierpień 1865]
            Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus na wieki!
            i  Maryja - Matka Jego Niepokalana.
            Wielmożny a wielce Szanowny i Szanowany Panie Dobrodzieju!
            Długo do Jego miłości nie odzywałem się wcale, lecz za to innymi sposoby wieść Go dochodziła o stanie Ochronki żużelskiej, która - równie jak wszystkie inne - bezpośrednio Bogu, a pośrednio Kochanemu Panu Edmundowi swój byt zawdzięcza. Dziś, kiedy piszę do ks. Bażyńskiego, napadła mnie ochota, by choć kilkoma słowami, które by Go pewno  doszły, przypomnieć się Jego miłemu sercu na nowo. Padołem płaczu ziemia być nie przestanie, póki z niej wykwaterować się[1753] nam nie przyjdzie mandat[1754] z góry. Otóż stosownie do tego okólnika, wspominam w szczególności o losie tego wszystkiego, co szlachetne, a Bogu tak miłe, rozumiem - Ochronek tutejszokrajowych.
            Już się rok cały ponoć z górą waży ta sprawa - i wynik taki z tego, że przed kilkoma - ponoć trzema tygodniami, polecenie przyszło do naczelników powiatowych, w których okręgu istnieją Służebniczki, żeby takowe zwinięte zostały co do istniejących Ochron, a jak dowiadywałem się - aus wichtigen Bedenken[1755] nie daje Ministerstwo Stanu przyzwolenia, by podobne istniały stowarzyszenia.
            Nasz naczelnik bełski jest teraz jeszcze do 2 tygodni na urlopie, więc egzekucja mandatu czeka go z przyjazdem jego, a tymczasem Siostry wszystkie choć na wylotnym są, żyją jak dawniej w Ochronie - pani Kownackiej za 6 tygodni czekają we dworze - a tymczasem kto wie, co się stanie. Ks. Proboszcz bełski - propagator[1756] wszystkiego co dobre i święte ma cele - wypełnił zaraz polecenie Siostrom dane, by zaświadczenie potwierdzone od gminy, parafii i powiatu względem zachowania się Sióstr, posłać do Lwowa Ks[iężom] Jezuitom, mają bowiem kołatać do Najjaśniejszego Monarchy[1757] i Ministerstwa nowego prosić o zmianę wyroku zapadłego[1758] i wglądnięcie dokładniejsze w tę sprawę ubłagać tym samym.
            Ks. Semenetz właśnie teraz wyjechał do Lwowa po długiej pracy w domu za kłopotliwymi interesami, a do nich i ten Służebniczek dołączony. Lecz jak bez wojny wygranej nie ma, tak tryumf prawda odbiera tylko po zapoznaniu tejże. Tuszę w Bogu nadzieję sobie, że choćby się zaćmiło im powodzenie, choć źli na chwilę nimi wzgardzą, tym milej na nie zapoznany Zbawc[a] spoglądać nie przestanie i w duszy  rozwidni im swobodę ducha ten zmrok czasowy; lud usłyszawszy z daleka, co się patrzy, z żalem wspominał sobie błogosławieństwo one, które z Siostrami przyszło do ich sioła - a to najlepsza zapłata dla tych Sióstr, które choć zasmucone - nie opuszczone,  bo ich niebieski Pocieszyciel - Duch Święty oświeca nieustannie i zagrzewa pocieszeniem prawdziwym.
            Zobaczymy, co się stanie, bronić nie byliśmy leniwi sprawy Bożej, a Boski dopust, upodobanie ma n[am] być milsze, niźli najświetniejsze przyjęcie i powodzenie - nieprawdaż?
            Cieszę się pismem ks. Bażyńskiego, którego pytałem  [o] powodzenie w osobie Szanownej P. Dobr[odziejki] - w nim mi wspomina o 27 z górą Ochronkach, które utworzone zostały Kochanego Pana  staraniem tak bardzo starannym.
            Niechże Cię Bracie mój najmilszy w [Chrystu]sie ochroni za to Bóg z Maryją w śmierci najpóźniej miłosierdziem swoim, a ja, który się w daleką podróż wybieram, Twej gorącej modl[itwi]e poleconym być pragnę, maleńki upominek stąd w darze, by Wam wzajemną miłość  przypomniał.     

[466] Od  ks. JANA  KOŹMIANA
                                                                                                          1 wrześ[nia] 1865 r.   
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany Panie
            Podpisy P[anu] Karpińskiemu posłałem.
            P[aństwo] Grudzińscy nie mają ochoty dać teraz 1000 fr. chcą przeczekać próbę i przejście[1759].
            Ja bym myślał, że Pan teraz powinieneś być w Jaszkowie, albo blisko Jaszkowa i wszystko układać.
            OO. Jezuici na teraz się nie podejmą kierunku[1760]Musimy mieć Komisarza Arcybiskupiego[1761].
            List do P. Alfreda[1762] dobry zupełnie.
                                         Panu Bogu Kochanego Pana oddaję
                                                                                                          ks. J. Koźmian
Ks. Bażyński dotąd likwidacji nie złożył.

[467] Od  ks. FRANCISZKA  RYCHLICKIEGO
                                                                                                   Iwno, 1 września 1865
            Wielmożny Panie Dobr[odzieju]!
            Cieszy mnie bardzo, że Pan masz do mnie takie zaufanie, któremu również zawsze starać się będę godnie odpowiedzieć.
            List Pański z dnia 23 z.m.[1763]  do Sióstr na moje ręce pisany, wiele dobrego zrobił. Potwierdził wizytę Pańską, która była najpotrzebniejszą, zaspokoił całkowicie Siostry i niejako na przyszłość zapewnił ich los w Zgromadzeniu, o który dawniej mocno się obawiano. A więc wszystkie Siostry w Ochronce iwińskiej są zadowolnione, nie powiem w szczególności, ale w ogólności z organizacji Ochronek. O wystąpieniu którejkolwiek Siostry z Ochronki iwińskiej mowy już nie ma, a mam nadzieję w Bogu, że za pomocą Jego wszystko dobrze będzie.
            List z Jaszkowa od Siostry Matyldy Jasińskiej już w zeszłym tygodniu do Ochronki naszej przyszedł, był on treści pożegnalnej: serdeczny, ale również pełen boleści, którą zrodziło opuszczenie Zakładu[1764].
            Niepojęcie mnie zadziwia, że dotąd hr. Mielżyński Panu Dobrodz[iejowi] nie odpisał na list Jego[1765], zapewne dotyczący się nowego dla Ochronki układu. Mimo to był u siebie w Iwnie, obecnie wyjechał do wód morskich, podobno na 3 tygodnie. Mnie o odebranym od Pana liście nic nie wspominał. Siostry dźwigają ciężar ten sam co dawniej. Jeślibyś Pan odebrał list pana Mielżyńskiego Józefa ubliżający sumienności Sióstr w pracy i w odbieraniu kwitków pracy dziennej, bądź Pan ostrożny w swym sądzie, znając bardzo dobrze sumienność Sióstr, gdyż za ścianą tego ukrywałoby się zupełnie co innego (to jest nieprzyjaźń Ochronek). Trzem Siostrom w Zakładzie naszym jest bardzo ciężko, jednej trudno podołać domowej pracy i zadosyć uczynić szkole ochronkowej, a oprócz tego bardzo często zajmować się trzeba chorymi, a to wszystko jedna Siostra czynić musi; a jeśli co często druga w pomoc przyjść musi natenczas opuszcza się praca, na co dwór żadnego względu mieć nie chce. 6 dni odrabiać i wszystko wspomniane załatwiać dla 3 Sióstr w całym znaczeniu tego wyrazu, jest za ciężko; przy tym wiele zarobku się traci. Konieczna byłaby Siostra czwarta. I to jest wszystko, co mogłem Panu Dobr[odziejowi] o Siostrach i Ochronce naszej donieść.
            List niniejszy wszystkim Siostrom naszym przeczytałem. Ja zaś z mojej strony łączę wyraz wysokiego poszanowania i serdecznego pozdrowienia dla Pana Dobrodz[ieja] najniższy w Chrystusie sługa
                                                                                                                 ks. Rychlicki
A Siostry wszystkie zanosząc do Boga modły za Pana, serdecznie Go pozdrawiają.

[468] Od  MARII  SZOŁDRSKIEJ

                                                                                      Jaszkowo, w sobotę [2.9.1865]

            Łaskawy Panie
            Rzecz bliska końca po wielu awanturach. P. Karpiński chociaż miał już blankiety[1766] przynależności podpisami opatrzone, nie mógł się jakoś porozumieć z Żydami - jeden żądał wekslu[1767], drugi zbyt rychłej zapłaty, w końcu się nawet trochę niby to poobrażali i przyjechali tu w wieczór czwartkowy zapowiedzieć, że nazajutrz przyjadą z egzekucją wszystko zabierać. Wtedy znagliliśmy P. K[arpińskiego] do założenia interwencji, ale nim to było nastąpiło, już Żydzi wyrobili sobie mandat i przyjechali zabierać do Śremu. Kr.[1768] do którego pojechałam, dał tylko radę, aby gwałtem nie dać zabierać.
            Matylda do reszty straciła głowę i sprzedała wszystko Żydom w długu z zastrzeżeniem wykupu do środy. W tym kataklizmie, gdy już na wozy pakowano, udało nam się przy pomocy L[udwika] Platera, który nam się szczęśliwie nawinął, przemówić rozsądnie do Żydów; prosili, aby dla bezpieczeństwa żyto wymłócone, inwentarz itd. do dworu przenieść, na co - że i nam dogadzało - przystaliśmy. Następnie P. Ludwik pojechał do Karp[ińskiego], tam sprowadził Żydów i stanęło na tym, co Pan chciał zrazu: Cassriel przejął dług Friedbergera, a sam wziął wasz rewers z obowiązkiem zapłaty jednej połowy za 3 miesiące, a drugiej połowy za 6. Matylda za warunek wyjazdu kładzie jeszcze przejęcie długu Therburga[1769].
            Pisałam do  P. K[arpińskiego] powtórnie, że Pan sobie życzysz, aby ten dług był przejętym. Co do pieniędzy Matyldy, Karpiński największą miał ochotę, ażeby jej nic nie dać, ale wzięłam na siebie zdecydować go do tego, żeby się pierwszego układu trzymał, zwłaszcza że ona tylko oczekiwała za obiecanym jej przejęciem długów ze swoim wyjazdem. Dziś o to do niego pisałam. Mam tedy nadzieję, że do poniedziałku się wyniesie. Jak to ostatecznie nastąpi, doniosę Panu.
            Rozalia kazała mi powiedzieć Panu, że ona i jej towarzyszka z tej samej wsi stale trwają, ale Agnieszka starsza chce się oddalić (nie wiem, czy się nie mylę w imieniu). Teraz będzie się trzeba starać, aby jak najprędzej składki zbierać zaczęto, aby chociaż rychlej z wszystkimi długami się uskromnić i wziąć się do jakiego rządu roztropnego i oględnego.
            Czy Pan już sobie zapisuje jakie konotatki do przyszłego regulaminu? Jakże zdrowie Pana, żeby przynajmniej na przyjazd Elżbiety siły lepiej służyły - podwójnie życzymy Panu wyzdrowienia.
                                                                                                         M. Sz[ołdrska]

            Inwentarz itd. pod pozorem, że areszt sądownie nie zniesiony, jeszcze tu jest. Rzeczy Sióstr - powiada mi nauczyciel - że ma pod swoim kluczem.

[469] Od  ks. JANA  KOŹMIANA
                                                                                                                   4 września 1865            N.B.P.J.Ch.
            Kochany Panie
            Mój brat[1770] już jest w domu.
            Skargę eksmisyjną śmiało podać trzeba, jeśli Matylda nie chce się usunąć. Pan tam koniecznie bądź w bliskości, żeby zaraz osadzić Elżbietę
            Elżbieta i te, które z nią będą, mogą chodzić do Śremu do spowiedzi. Tej im oczywiście nie odmówią. O opiece później się rozmówimy. Stosunków wszelkich z Żabnem zakaż Pan, ale ostrożnie, bo to zawsze proboszcz[1771].
            Ks. Brzeziński pisze dziś do Pana[1772]. Jestem jednego z nim zdania.
            Ta co tu jest u Sióstr Miłosierdzia powiedziała mi, że widuje jakąś krewną Matyldy, czego Panu z jakiegoś oszołomienia, a nie ze złej woli,  nie powiedziała. Pyta się, czy ma całkiem tej krewnej nie widywać? Z jej zdrowiem nie najlepiej. Napisz Pan do niej słów kilka na moje ręce.
            List Matyldy dałem ks. Brzezińskiemu.
            Panu Bogu Kochanego Pana oddaję
                                                                                                               ks. J. Koźmian

[470] Od  ks. HILAREGO  KOSZUTSKIEGO
Mielżyn, 11.9.[18]65
            L.J.Ch.
            Kochany Panie Edmundzie!
            Nie wiedząc nic pewnego o tym, że pan Wilkoński życzy sobie, by tegoroczne rekolekcje u niego się odbyły, napisałem do niego w tym interesie z prośbą, aby się z Kochanym Panem bezpośrednio porozumiał.
            O Siostrze Katarzynie Jaglance najlepiej na rekolekcjach się porozumieć, bo nie wiem, czyby Siostry Nepom[ucena] i Marian[na] Kucharska tego sobie życzyły. Poduszkę odesłała im Jasińska pocztą. Z resztą u nas wszystko po staremu; nie zaszło nic takiego, co by mogło niepokoić.
            Ponieważ posłaniec czeka, muszę kończyć mój liścik. Polecam się pobożnym modłom i ściskam serdecznie.
                                                                                                      ks. Koszutski

[471] Od  ks. FRANCISZKA  RYCHLICKIEGO
Iwno, 12.9.[18]65
            L.J.Ch.
            Kochany Panie Dobrodz[ieju]!
            Najmocniej przepraszam Go, iż dopiero dzisiaj na szanowny list Jego odpisać mogę, gdyż dni kilka nie byłem u siebie. Liścik w moim załączony, zaraz Siostrze Michalinie wręczyłem[1773]
            Co się tyczy nieporozumienia Sióstr, jak mogłem wyrozumieć, wypływa ono z rozmaitych grymasów Siostry Michaliny[1774] i niepotrzebnych zachcianek.  Siostra Michalina dość często wykonywać nie chce poleceń godziwych swojej przełożonej, po większej części robiąc podług swego (tak podoba mi się). Wymaga od przełożonej niby potrzebnych rzeczy do ubrania, bez których obecnie wygodnie obyć się może a nawet powinna, gdyż Ochronka iwińska obecnie bardzo uboga. Te figielki na pozór niewinne Siostry Michaliny, ale twardą podszewką uporu i nieposłuszeństwa podszyte, przed 2 tygodniami postawione były przed moim forum[1775]. Starałem się przekonać Siostrę Michalinę o jej uporze i niekorzystnych mogących stąd wyniknąć dla niej skutkach. Starałem się zachęcić Siostry do zobopólnej miłości, jaką kochać się powinny! Nic o tym wszystkim Panu Dobrodz[iejowi] w poprzednim liście nie nadmieniając, gdyż taką rzeczą, którą na miejscu dobrze i z pożytkiem Sióstr załatwić można, nie uważałem potrzeby Panu Dobrodz[iejowi] komunikować.
            Niepojęcie, ale niestety! pozornie tylko zadowolniony chwilowo byłem z skutku pośrednictwa mojego. Siostra Michalina wobec Siostry Julianny i mnie, przyznała się do swej winy i uchybień, jakie nieraz poczyniła swej przełożonej, przyobiecując na dalej swą poprawę, wyraziwszy chęć na dłuższy czas pozostania w Ochronce iwińskiej.
            Mocno zdumiałem się wyczytawszy z listu Pana Dobr[odzieja], że Siostra Michalina prosi o przeniesienie. Naturalnie wielki rumieniec oblał jej lica, zapytując się jej jak się to stało, na co odebrałem odpowiedź, iż pierwej nim wyrzekła słowo zgody i poprawy, wysłała list do Pana Dobr[odzieja] nikomu o tym nie wspominając.
            Z tego wszystkiego dziecinnego się brania Siostry Michaliny tę pozwalam sobie zrobić uwagę. Władza każdej niepotrzebnej zachciance Sióstr sprzeciwić się koniecznie powinna, zapobiegając wielu innym z niej mogącym wypłynąć nieporozumieniom, gdyż w przeciwnym razie na porządku dziennym będą same nieposłuszeństwa, niechęci wykonywania dość trudnych a często nastręczających się obowiązków, nienawiść ku swej przełożonej itp. myśląc sobie: tu mi niedogodnie, pójdę gdzie indziej, gdyż miejsce łatwo zmienić mogę. Takie zachcianki wielki nieład wprowadzić by mogły w całej prowincji Ochronek.
            Przy tej nadarzonej sposobności przesyłam Panu D[obrodziejowi] wysokie moje poważanie i serdeczne pozdrowienie najniższy sługa w Chrystusie Panu
                                                                                                               ks. Rychlicki

[472] Od  WŁADYSŁAWA  KWILECKIEGO
                                                                                                Maliniec, 14.9.[18]65
            Otrzymawszy list Szanownego Pana[1776], zniosłem się z przewodnikiem duchownym tutejszym Sióstr Służebniczek, księdzem Pacyfikiem z Lichenia[1777], który mi wspominał, że już od dawna uważał potrzebę zaprowadzenia zmiany dla ciągłych nieporozumień, jakie miały miejsce już to między Siostrami samymi, już to co do odbywanych przez nie powinności.
            Celem usunięcia takowych proponuję Panu, czybyś Pan na to nie przystał, ażeby jeszcze przed rekolekcjami, które prawdopodobnie w październiku nastąpią, Siostra Konstancja udała się do Ruszkowa, a Siostra Jadwiga, która dawniej była w Malińcu,  powróciła do nas. W tym zamiarze uda się ksiądz Pacyfik do Ruszkowa dla porozumienia się z panią Morzycką, gdyż niezawodnie o wiele dogodniej by było, gdyby w kraju pozostały dla obostrzeń dzisiaj paszportowych[1778]. Niechaj przeto cztery nadal u nas pozostaną, gdyż może w zimie liczba uczęszczających do Ochronki dzieci się powiększy, a odwołanie się moje do Pana pomyślnie  bardzo na Siostry oddziałało. Po zamianie Sióstr przełożonych przekonam się, czy na tym poprzestać będzie można, o czym Pana niezwłocznie zawiadomić nie omieszkam. Pragnę bowiem jak najmniej Panu ambarasu pod tym względem robić.
            Z zapewnieniem szacunku i poważaniem
                                                                                                          Władysław Kwilecki

[473] Od  ALFREDA  POTOCKIEGO
                                                                                                  Łańcut, 26 września 1865
            Wielmożny Mości Dobrodzieju!
            Na list W[ielmożnego] Pana Dobrodzieja z dnia 7 września br.[1779] odpowiadam, że jest wielka nadzieja ustalenia się Służebniczek Najśw. Panny[1780], mimo pewnych trudności, co wyraziwszy, zostaję z szacunkiem
            W[ielce] W[ielmożnego] Pana Dobrodzieja sługa najniższy
                                                                                                          Alfred Potocki
[474] Od  JÓZEFA  MIELŻYŃSKIEGO
                                                                                                                Iwno, 29.9.[18]65            Wielmożny Panie Dobrodzieju!
            Przepraszam nasamprzód, iż na list Wielmożnego Pana tyczący się Siostrzyczek w Iwnie dotychczas nie odpisałem[1781]. Nastąpiło to z powodu dłuższego pobytu mego u wód, skąd wczoraj dopiero powróciłem.
            Co do rzeczy samej żałuję, iż na żadne dodatki dla utrzymania Siostrzyczek przystać nie mogę, a to z powodu, iż w ogóle zatrzymać ich u siebie nie mogę, zdaniem moim bowiem zupełnie wyszły z zakresu pierwotnie założonego. Chcą być zakonnicami, a nie pracowniczkami, a do pierwszego zawodu nie mają dostatecznego namaszczenia.  Ważniejsza dla nich dzisiaj sprawa biec na odpust w sąsiedztwie, jak pilnować Ochronki, stąd też w czasie odpustu w Kostrzynie od południa wszystkie wyszły, nie opowiedziawszy mi się nawet przedtem. W ogóle sądzę, że dopóty tylko mogły odpowiedzieć swemu zawodowi, dopóki zależały od tego, z którym łączył je układ (nie wykluczam tu bynajmniej dozoru ich właściwego). Dzisiaj pomiędzy Siostrzyczkami a tym, który z nimi ma kontrakt, staje podobno z zasady miejscowy duchowny. Zdaniem moim, urządzenie to do kolizji[1782] koniecznie doprowadzić musi, a chcąc jej u siebie uniknąć, wolę bez Siostrzyczek się obejść.
            Upraszam zatem Wielmożnego Pana Dobrodzieja, abyś je z Iwna wziąć zechciał, zostawiając wszakże zupełnie czas, w którym to uczynić zechcesz, do Jego dogodności. Pozwalam sobie tylko załączyć prośbę, abyś zechciał, jeżeli tu jeszcze dłuższy czas zabawić mają, zmienić przełożoną, gdyż tutejsza zupełnie na to  mym zdaniem niezdatna, sama najczęściej powodem zgorszenia będąc. I tak dzisiaj, bez opowiedzenia się komukolwiek, od ogrodowczyka[1783] ryby łowiącego, ryby wzięła, czym jego na przewinienie naraziła. Kilka tygodni temu przyszła po kartki dziennej pracy dla dwóch drugich Siostrzyczek i wzięła kartki za cały dzień, jakkolwiek wiedziała, że jedna z nich pół dnia tylko była.
            Są to przypadki, które sam naszedłem, te więc też tylko podaję i nie chcę się wdawać w supozycje[1784] przeciw niej tu podnoszone. Zdaje mi się, że na przełożoną zupełnie nie jest zdatną i dlatego życzyłbym sobie jej tu nie mieć.
            Jeszcze mam prośbę jedną do Wielmożnego Pana Dobr[odzieja], o to, abyś o ile być może, wcześnie mnie uwiadomić rozkazał, kiedy Siostrzyczki stąd tu wzięte będą (co jednak, raz jeszcze powtarzam, zupełnie podług swej dogodności urządzić zechciej); po wtóre, aby Siostrzyczki o swej translokacji ewent[ualnie] wyprowadzeniu się stąd wcześnie nie wiedziały, a to z powodu, że lud tu bardzo jest rozbałamucony i że wyjazdu Siostrzyczek użyją do odegrania komedii, których chętnie bym uniknął.
            Na zakład dla emerytek najchętniej się przyczynię i pozwolę sobie na ręce Wielmożnego Pana Dobrodzieja składkę mą przesłać.
            Łącząc wyraz szczerego szacunku, piszę się Wielmożnego Pana Dobrodzieja uniżonym sługą
                                                                                                          Józef Mielżyński

Ps     Dzisiaj przełożonej powiedziałem, że Wielmożnemu Panu na nią naskarżyłem; w sposób nie dosyć przyzwoity odpowiedziała mi, iż ją to mocno cieszy, i odchodząc ciągle jeszcze mruczała. Jeszcze co do niej dodać muszę, iż czasami sama chodziła i to w takich miejscach, gdzie była w cztery oczy. Raz ją tak zszedłem, schowała się za drzwi; ja udawałem, że o niej nie wiedziałem. Nikt też nie wie o tym, pierwsze Wielmożnemu Panu piszę sądząc, że Mu tego taić nie powinienem.       

[475] Od  ks. FELIKSA  KOZŁOWSKIEGO
                                                                                     Gniezno, 9 paźdz[iernika] 1865
            + L.J.Ch.
            Szanowny Panie Dobrodzieju!
            Na Jego łaskawy list z d. 1° t.m.[1785] odpowiadając, oświadczam po bratersku, iż nie jestem w możności udzielenia wiadomości pewnej, której Szan[owny] Pan Dobro[dziej] pragniesz co do sprzedaży budowli poklasztornych, gdyż dotąd żadna takowa wiadomość tu nie doszła. Rzecz ta leży nieroz[s]trzygniona w Berlinie; projekta wyszły wprawdzie od regencji bydgoskiej, aby te gmachy rozrzucić i co innego rządowego na tym miejscu postawić, ale co w Berlinie zdecydowano nie słychać. Słyszałem, że chcą je rozrzucić, aby na ich miejsce obszerniejsze niż dotychczasowe sądownictwo postawić, ale i to zapewne tylko wieść. Myślę, że gdy w Berlinie decyzja nastąpi, to i tu w Gnieźnie będzie rozpowszechnioną; a będą te gmachy na publiczną sprzedaż wystawione, to  i w gazetach i po mieście będzie rozgłoszone. A w tym przypadku i Pan Dobr[odziej] się dowie.
            Moje Kochane Zgromadzenie Jasnogórskie[1786] wszystko serdecznie pozdrawiam, a szczególnie tego nowego przybysza, kochanego ks. Antoniego[1787], którego oby Pan Bóg błogosławił i zdrowia użyczył do działania w tym miłym ustroniu dla chwały Bożej. Do niego jednak parę słów dołączam, które mu proszę wręczyć i ode mnie ucałować.
            Szanownego Pana brat i przyjaciel w Panu naszym
                                                                                                                ks. Kozłowski

[476] Od  WŁADYSŁAWA  KWILECKIEGO
                                                                                                       Maliniec, 14.10.[18]65
            Powróciwszy do domu po kilkutygodniowej niebytności, pośpieszam z odpisem na list Szanownego Pana[1788] donosząc Mu, że jakkolwiek niezawodnie korzystnie by było, gdyby Siostry Służebniczki mogły w Księstwie rekolekcje odbyć, tak jednak nie śmiem Pana do tego namawiać - już bowiem raz naczelnik wojenny powstawał na nie żądając, aby zewnętrzne oznaki zakonne złożyły, grożąc im w przeciwnym razie wydaleniem z kraju. Dotychczas jednak unikając miasta, nie pokazując się na traktach publicznych, jakoś szczęśliwie przetrwały bez powtórnych nieprzyjemności. Gdyby jednak osiem Sióstr zażądało paszportu do wyjazdu za granicę, pewien jestem, żeby to uwagę jego zwróciło i niezawodnie by stąd nieporozumienia powstały, których następstw przewidzieć nie można.
            Zwracam przeto Panu na to uwagę, przedstawiając zarazem, że w Licheniu jest miejscowość odpowiednia, gdzie by nasze Siostry z ruszkowskimi mogły rekolekcje odbyć pod dozorem przewodnika swego, miejscowego Księdza[1789].
            Upraszam zatem Szanownego Pana o przesłanie zezwolenia na to i o uwiadomienie Sióstr przełożonych oraz o wyznaczenie czasu, kiedy takowe nastąpić mają.
            Z zapewnieniem szacunku i poważania
                                                                                                          Władysław Kwilecki
[477] Od  ks. JANA  KOŹMIANA
                                                                                              17 paźdz[iernika] 1865
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany Panie
            Tę chorą Służebniczkę od Sióstr trzeba wziąć. Jest trochę lepiej i doktor mówi, że już lepiej jak teraz nie będzie. Zarządź Pan to spiesznie.
            P. Grudzieńskiego widziałem. Wspomniałem mu o ordynarii. On bardzo niekontent z tego, że Siostry sprzedają zboże, nb. [s]przedają dworowi, ale to zawsze nieporządek i pokazują, że mają za wiele.
            Pomimo wmieszania się ogrodnika, urządzenie domu jest takie, jak sobie Pan życzyłeś.
            Pan Bóg z Kochanym Panem
                                                                                                                ks. J. Koźmian

[478] Od  ks. JANA  KOŹMIANA
                                                                                                    17 paźdz[iernika] 1865
            N.B.P.J.Ch.
            Kochany Panie
            Pisałem, a nie wspomniałem o najważniejszej rzeczy. Oto ks. Bażyński powiada, że ks. Administrator[1790] wspomniał mu, że trzeba w Regule Służebniczek niektóre rzeczy zmienić i polecił mu pracę przygotowawczą.
            Ks. Bażyński nic nie chce robić bez zobaczenia się z Panem. Przeto trzeba, żebyś Pan przyjechał nie zwłócząc.
            Likwidację ks. Bażyńskiego przyłączam[1791].
            Pan Bóg z Kochanym Panem
                                                                                                            ks. J. Koźmian

Likwidacja wydatków na podróż do Jaszkowa
w interesie Zakładu Ochronkowego Służebniczek Bogarodzicy

Dnia 17 sierpnia            dorożkarzowi za odwiezienie z domu
                                      na dworzec kolei żelaznej   (przed 6
                                      godziną rano) .......................................  " tal. 7 sgr. 6 fg.
 „                                   Za podróż do Czempinia koleją żela-
                                      zną .......................................................      ”      20  ”      ”
                                      Furmanka z Czempinia do Śremu włą-
                                      cznie z opłatą szosową  .......................   1 tal. 15  ”        ”
D[nia]  19 sierpnia        Dorożkarzowi za odwiezienie z dworca
                                      kolei żelaznej do domu ........................    ”  ”    5  ”        ”
                                                                                                 --------------------------
                                                                Ogółem:                         2 tal. 17 sgr. 6 fg.

                                                                                Powyższą należytość odebrałem
Poznań, dnia 10 października 1865                                      ks. Bażyński


[479] Od  s. ELŻBIETY  SZKUDŁAPSKIEJ
Jaszków, 18 paźdz[iernika] 1865[1792]

            N.B.P.J.Ch.
            List Pana Dobrodzieja z wtorku tj. 17-go odebrałam dziś tj. w środę, ja też do Pana D[obrodzieja] wysłałam we wtorek, więc pewno dziś też Pan D[obrodziej] odebrał mój, zagubiony list pewno nie ode mnie[1793].
            Najważniejszy interes, dla którego odpisuję zaraz, jest względem rachunku Jasińskiej, to co pisałam że wybrała, więc poświadczyć mogą i S. Roz[alia] i S. Agnie[szka], bo obydwie jej to wydawały jak odjeżdżała, ja tylko proszę o wypis i o radę, kogo z tym posłać. Dziś kartofle mierzymy na hele[1794], ekonom[1795] jako świadek jest przy mierze, ale co mi najwięcej w głowie, że marchwi nie będziemy mieć tyle; czy jej co innego za to posłać, bo razem nie zabierze, gdyż konie będą miały co ciągnąć kartofli. Na miejsce Macieja[1796] jeszcze nie mam nikogo, bo się jeszcze nie starałam. S. Agnieszka zdrowa, pracuje, dziś byłyśmy u pana Nejmana, aby się dowiedzieć o kartoflach, ale nie zastałyśmy go, myślałyśmy jutro tj. w czwartek zacząć w Górce kopać, tymczasem P. Nejman nie wróci aż w sobotę i nie wiem, co robić.
            Z Lubasza mam także list o pogrzebie S. Reginy[1797] i dziś mam z Czarnkowa, ale pisze  S. Elż[bieta], że i do Pana D[obrodzieja] to samo pisze co do mnie.
            Kandydatka Konstancja z Kaniewa była tu pierwej u nas, przyszła w niedzielę z nami ze Śremu, a w poniedziałek odchodziła razem z nami, szła do Śremu i nic nie mówiła o przyjęciu, dopiero po nabożeństwie rannym my do domu i ona do domu się zabiera, więc wtedy dopiero na drodze przed klasztorkiem mi mówiła; więc ja jej powiedziałam, że już tego roku nie można przyjąć, bo mamy już zapewnione dwie, a więcej nie będziemy przyjmować i tak zdaje mi się trzeba dotrzymać, bo to się znajdzie od rekolekcji jeszcze i niektóre z Ochron zapewne zostaną w Nowicjacie, i już z Osieka zapewniona - toć będzie do 10, bo nas już teraz 6 jest; o tym, że pójdzie do Pana D[obrodzieja] nic nie wspomniała, ale radziła się S. Roza[lii], więc jej kazała iść, bo się teraz przyznała; także radziła się S. Roz[alii], czy ma pójść do Sercanek[1798], więc też ma pójść, bo jej S. Roz[alia] nie odradzała, ale owszem, zachęcała. A o tej drugiej, co ma mieć na utrzymanie, to S. Agnieszka bardzo dobrze zna i powiada, że jeszcze wtedy miała zamiar, jak S. Ag[nieszka] szła, ale tak na dwoje, że jeżeli jej się trafi za mąż, to nie pójdzie do Zgromadzenia, a że jej się nie trafia dotąd, więc znowu zaczyna, ale sądzi S. Ag[nieszka], że ona by tu nie była. A co do S. Rozalii, Siostry Konstan[cji], więc i ona by mogła mieć na utrzymanie, bo ma dostać spłatę, ale że S. Roz[alia] do dziś nie dała, więc i ona myśli, że jej też ujdzie, a co najważniejsze, a o czym się dopiero dowiedziałam, że jest niezdrowa, bo przed dwoma laty była kaleką na nogi, miała rany przez długi czas, a teraz cierpi na głowę i oczy i dotąd ma kołtuny[1799] na głowie, więc pewno jej wcale nie można obiecać, chociaż ja jej obiecałam na przyszły rok, więc trzeba by jej napisać, a może tu kiedy przyjdzie. S. Rozalii znowu się róża[1800] w twarzy odnawia, czy to coś może innego, bo jej zawadza jakoby guz, że nie może zupełnie ust otworzyć nawet do łyżki, dziś jej rzeczy odesłali, bo na list nie wierzyli, aż dopiero się ta jej siostra wróciła, więc teraz przysłali. 
            Z Kopaszewa też mi donosiły Siostry, że pan Kazimierz[1801] już nie da zboża dlatego że my już dostały z Brodnicy, a przypomina także, że tego roku już dał do Jaszkowa.
            Co do Jasińskiej dopisku, bardzo mnie to martwi, że takie rzeczy rozpisuje i - o ile mogę - chciałabym uniknąć wszystkiego, co się tylko niej trąci i to, co mi W[ielmożny] JMĆ ks. Brzezi[ński] mówił i radził, bardzo chowam w pamięci i chcę się według tej rady trzymać. Ale dobrze też się domyślam i to samo pani się domyśla, co to za sprawka, bo w tę niedzielę jak był ks. pro[boszcz][1802] u nas z nabożeństwem, więc przy kawie był pan Osiński[1803] i tam między nimi była mowa o Jasińskiej, a to P. Osiński mówił naszej pani, czemu nie zapobiegła temu zniszczeniu; więc też pani mówiła, że ja o niczym nie wiedziałam, bo Jasińska miała dwie gęby, jedną gadała czarno, a drugą biało, i dlatego my się na niej nie poznali, a ksiądz proboszcz przywtarzał, jeszcze sam o Żydach powiadał, że ją fantują[1804], a pani się pytała - skąd Żydy, kiedy Pan Boj[anowski] wziął długi na siebie, a ja też to powiedziała. Może z Poznania, bo ona i tam zapewne długi ma - i to było całe gadanie, to więc przeszło do niej, zresztą ja do nikogo nie idę ani też z paniami o niej nie rozmawiam, a ona już to samo wczoraj pani pisała, ale pani zaraz zapieczętowała i nazad jej odesłała list. A niedawno też pisała do ekonoma, aby jej pieniądze przysłał za deski, co pożyczył od niej, więc to mi powiadała pani, że każe nam deski oddać.
            Ale ciekawam, co by ona na mnie u landrata[1805] gadała, albo czy to nie zmyślone, że w Galicji za pieśni wyganiają, to nie wie co gada; ona tak będzie robić, bo już widzi, że Pan D[obrodziej] na wszystko przystaje, ona już przez Macieja mi orędowała, że za bydło Pan D[obrodziej] zapłaci, ale ja nie wierzyłam. A kazała mnie prosić, żeby jej perki[1806]  przysłać wybierane, bo ona małych nie chce, ale my na polu namierzyli takie, jakie są.
            Zresztą, o tym już trzeba zakończyć i nie mam też ważniejszych wiadomości. Od rodziców nie mam odpowiedzi na ostatni list, w którym właśnie z polecenia  W[ielmożnego] JMĆ ks. Brz[ezińskiego] poleciłam im, aby się udali do Kobylina, do owego doktora Kompf[1807], nie wiem co zrobią. Proszę za pamięć podziękować W[ielmożnemu] JMĆ ks. Brz[ezińskiemu] oraz serdecznie pozdrowić.
            Jeżeli nam w Górce nie pozwolą kopać kartofli dla siebie, to może bym mogła zaraz po niedzieli odwiedzić rodziców.
            W końcu wszystkie serdecznie pozdrawiamy i rączki całujemy Panu Dobrodziejowi, o modlitwy prosimy. Ale zapomniałam, że S. Mari[anna] za to, że kopała u nas, więc wymówiła sobie, żeby jej pozwolić odwiedzić matkę i ja pozwoliłam jej, była, w sobotę poszły, a w poniedziałek przyszły z S. Pauliną; była w niedzielę u księdza Hübnera, były i na kawie i na obiedzie. Chciał je przytrzymać w Książu, że tam ma dom gotowy, dziwił się, że już tyle lat jest S. Mari[anna] w Zgromadzeniu, ale nie poznał jej. Pytał się, która w Jaszkowie ma miejsce Jasińskiej. A podobno mnie zna. Siostry w Podrzeczu pozdrawiamy i o modlitwy prosimy.
                                                                                                         N.S.B.R.
                                                                                                     E. Szkudłapska

[480] Od  MARII  SZOŁDRSKIEJ
                                                                                                 Czwartek, [19.10.1865]
            Łaskawy Panie Dobr[odzieju].
            Siostra Elżbieta wręczyła mi wypis Pański z listu Jasińskiej. Dzień przedtem odebrałam była list od niej z wymówkami, ale bez groźby - wie, że się ich nie boję. Był to drugi jej list do mnie.  Pierwszy z prośbą o drzewo na opał i o plewy z Ochrony. Zostawiłam go bez odpowiedzi; drugi zaś odesłałam odwrotną pocztą. Trzeba by, żebyś Panie przerwał korespondencję z nią wszelką. Przy swej powolności dla niej, może Pana jeszcze dalej oszukiwać, wszakże jej ostatnia odezwa  do  niego jest dobrą odpowiedzią na zdanie jego,  że  się   z d a j e    m i ę k n ą ć,  więc niby uznawać swój błąd. Wasze interesy są przecie oddzielne. Pan masz swoje kłopoty, a ona swoje powodzenia, do których Panu nic.
            Jeżeli jaki dług jej został, to do niej należy, więc się Pan otrząśnij z tej wymiany listów,  co chwila się wystawiasz na nowe pretensje i głupstwa. Odeślij jej za moim przykładem listy, a będzie koniec, czego Panu życzę dla jego spokojności i przykładu. Pan powinieneś ją znać, że ma naturę niespokojną, co przy złym sumieniu jeszcze ją bardziej podrywa.
            S. Elżbieta wcale o niej nie mówi ani między swoimi, ani obcymi, we wszystkim się jak najlepiej bierze,  ja zaś przed osobami obcymi nie miałam nawet sposobności mówić, jedynie z Osińskim rozmawialiśmy o zaszłym zdarzeniu i to w przytomności ks. Idzikow[skiego]. Stąd sądzę, że on powtórzył, jest zupełnie pod jej wpływem.  Żegnam P. D[obrodzieja]
                                                                                         zostając z poważaniem sługa      
                                                                                                          M. Szo[łdrska]

            Zważ Pan, że te ciągłe odnawiane wiadomości o Jasiń[skiej], mogą niepokoić i S. Elżbietę i Zgromadzenie,   więc Pan urwij  jak zgniłą nitkę.

[481] Od  ks. TEOFILA  BACZYŃSKIEGO  SJ
                                                                                                 Starawieś, 25.10.[18]65
            +
            Kochany Panie!
            Trudno mi się zebrać do pisania dla ciągłej pracy - jeden i drugi list P[ana] czeka na odpowiedź[1808], a ja z jednej misji jadę na drugą. Za listy, i pamięć i modły dziękuję serdecznie. Cieszę się, że tam sprawy lepiej idą. Oczywista opieka M[atki] B[ożej] zasłoniła Zgromadzenie Służebniczek przy tak głośnym zgorszeniu, lecz potrzeba i tego było. Bóg dopuścił, aby doświadczyć służebnice swoje, aby wszystkie pamiętały, że kto stoi, niechaj patrzy aby nie upadł.
            Na zmianę Elżbietki nie mogłem nie przystać, wszak tego konieczna była potrzeba, dlatego już przedtem pisałem. Leona, acz młod[a] ale żwawo się bierze i roztropnie sobie postępuje[1809]. Domek budują, ale pieniędzy nie masz, muszą się ratować jak można i chciałbym na zimę przynajmniej połowę urządzić, teraz piece murują się i okna, drzwi robią. Niektóre poszły na kwestę, niechaj im Bóg błogosławi. Marianna Filipiak i Karolina przewodniczą. Karolina bardzo się przyda w Nowicjacie do urządzenia warsztatów i uczenia prząść na kołowrotku.
            Drugi oddział, jeśli da Bóg, na rekolekcje przyjedzie w listopadzie przed S[tanisławem] Kostka[1810]. Z konsystorza otrzymałem na moje podanie, że J[aśnie] W[ielmożny] Ks. Biskup do Ministerium znowu się udał[1811]. O dokumenta bardzo proszę, jako też historię i wykaz wszystkich domków w tamtych stronach, czasu swego z urzędu parafialnego tego użyję. Co z Ministerium czasu mej niebytności otrzymały  nie wiem, to wiem, że źle.  Leona bowiem posłała te papiery do Łańcuta nie zostawiwszy sobie odpisu, dlatego do konsystorza żadnej relacji urzędowej nic czynić nie mogę, aż papiery otrzymam. Wtedy nadmienię, aby konsystorz z[a]komunikował J[aśnie] W[ielmożnemu] Ks. Arcybiskupowi[1812]. By Pan Kochany miał pisać do J[aśnie] W[ielmożnego] Ks. Arcybiskupa nie sądzę, gdyż tutaj u rządu mogłoby takie opiekowanie się wiele podejrzliwości narobić i rzecz zupełnie w innym świetle postawić. Dlatego jeśli Pan Kochany co ma, to proszę wprost do mnie pisać, aby stąd jako domu nowicjackiego wychodziło, a jeśli urzędowo potrzeba wystąpić, to ja jako administrator muszę występować[1813].
            Aby tutejsze mogły do Księstwa przyjść, sądzę, że teraz trzeba się z tym wstrzymać aż się rzecz wyjaśni i ustali. Proszę także do tutejszych galicyjskich Ochronek pisząc polecać im, aby porządek w pracy zachowały i znały, że Starszą na Galicję jest postawiona Leona, do której we wszystkim odnosić się powinny, a Leona zaś zawsze do Elżbietki wszystko napisze i o wszystkim się dowie, co, jak, i kiedy ma być; gdyż Służebniczki na Ochronkach bardzo się rozpisują i wiele czasu na to tracą odrywając się od roboty i innych obowiązków ważnych. Już S. Elżbiecie poleciłem, aby co miesiąc pisywały zwyczajnie i ile można dokładnie, zwięźle i krótko.
            Kończę na dziś, bo już noc późna, grzmoty i błyskawice przerywają ciszę zakonną. Jutro rano, da Bóg, wyjeżdżam z Ks. Peterkiem na misję w okolicy Krosna. Polecam się więc św. modłom, abyśmy i sami się nawrócili i jak najwięcej dusz Bogu pozyskali. Wszystkim znajomym serdeczne ukłony, osobliwi[e] Ks. Janowi i Ks. Brzezińskiemu, Ks. Marcinowi[1814], a w Gostyniu na Górze J[aśnie Wielmożnemu] Ks. Rektorowi[1815] Kochanemu z prośbą o św. modlitwy. J[aśnie Wielmożny] Ks. Bażyński czyli przyśle obrazki, na które, ile pamiętam, 1 zth zapłaciłem?
            Ściskając serdecznie Kochanego Pana, zostaję sługą w Ch[rystusie] najniższym
                                                                                     T. Baczyński SJ misj.
List załączony proszę odesłać Elżbietce.

[482] Od  ks. ANTONIEGO  BRZEZIŃSKIEGO
                                                                                                                      12.11.[18]65  
            L.J.Ch.
            Kochany Panie Edmundzie!
            Ks[iędzu] Aleksemu wielką sprawi przyjemność arbuz[1816] z Kongregacji, więc go załączam w nadziei, że znajdzie się w Grabonogu pudełko do zapakowania. Uściskaj go Pan najserdeczniej i powiedz mu, że w tym tygodniu przyślę mu pracę do Tygodnika[1817] na kilka wstępnych artykułów.
            List załączony proszę oddać ks. Hilaremu[1818].
            Niech Pan Bóg prowadzi szczęśliwie.

                                                                                                         ks. B[rzeziński]

            Jeśli czas pozwoli, bądź Kochany Pan łaskaw w mieszkaniu ks. Aleksego napisać choć kilka słów o jego zdrowiu. Powiedz mu Pan, że każdego dnia modlę się o zdrowie dla niego.

[483] Od  Ks. JÓZEFA BRZEZIŃSKIEGO z Poznania
                                                                                        Poznań, dnia 15 listopada 1865.

Do W[ielmożnego] E.Bojanowskiego w Grabonogu pod Gostyniem

       Z podanego mi przez delegowanego Komisarza duchownego sprawozdania z dnia 5-go m.z.[1819] w interesie tyczącym się zakładu Służebniczek Bogarodzicy w Jaszkowie przekonałem się, że dotychczasowa „Reguła” rzeczonego zakładu nie zawiera  przepisów na takie wypadki i nadużycia, jakie miały miejsce, kiedy Główna Przełożona  Matylda Jasińska – opuszczała zakład zrządziwszy mu znaczne szkody materialne i sprowadziwszy jego bliski upadek. Wypadki takie smutne mogą się powtarzać, bo Reguła dla Służebniczek przepisana nie jest w stanie im zapobiedz.
            Nim w ogólności zwierzchność duchowna Stowarzyszenia Służebniczek będzie mogła wziąć  pod  skuteczną opiekę, jest rzeczą niezbędną:
1.      abyś W[ielmoż]ny Pan przede wszystkim postarał o zupełne przerobienie Reguły, która w obecnym kształcie jest raczej zbiorem rozmaitych przepisów, rad, zdań częścią dobrych, częścią nie potrzebnych a nawet nie pożytecznych jak np. § 161, aniżeli Regułą. Dla osób umysłu nieukształconego, powinna być Reguła krótką, jasną, aby ją każda Służebniczka podobnie jak Dziesięcioro Przykazań Bożych spamiętać i zrozumieć mogła. Reszta należy do Instrukcji dla przełożonych itd.
2.      aby każdy dom Służebniczek został pod bezpośrednim dozorem miejscowego Proboszcza, bo inaczej pozbawiona jest Władza Duchowna organu, przez któryby działać mogła, i ścisły dozór nad Przełożonymi niepodobny. Dodając W[ielmożne]mu Panu te ogólne wskazówki tyczące się Reguły, których zachowanie niezbędnym być sądzę dla dobra Instytutu Służebniczek, wzywam Go zarazem uprzejmie, aby zechciał donieść komu obecnie poruczony został urząd Głównej Przełożonej[1820], czy i w jaki sposób  wybór jej uskuteczniony, tudzież – podać mi szczegółowy wykaz wszystkich zakładów i znajdujących się w nich Służebniczek, które z imienia, nazwiska, miejsca urodzenia i wieku wymienione być mają, od którego czasu do zakładu zostały przyjęte, jako też czy i kiedy wykonały śluby; także ile dzieci znajduje się  w każdym zakładzie ochronkowym.
Na koniec w m[iesią]cu styczniu r. p. oczekiwać będę sprawozdania o wzroście i stanie zakładów ochronkowych począwszy od dnia 14 czerwca 1860 r., w którym czasie ostatni raport był złożony.
                                                                                                    Administrator  
X. Brz[eziński]

[484] Od  ks. TEOFILA  BACZYŃSKIEGO  SJ
Starawieś, 29.11.[18]65
            +
            Kochany Panie!
            Po wesołych zapewnieniach co do Służebniczek, smutna nadeszła na ręce moje wiadomość od J[aśnie] W[ielmożnego] Ks. Biskupa[1821], że rządy na powtórne podanie J[aśnie] W[ielmożnego] Ks. Biskupa co do potwierdzenia Służebniczek, oświadczyły się odmownie[1822]. Wielce tym się zaturbowały Siostrzyczki, ale to są doświadczenia Boże, w których nie potrzeba nigdy na duchu upadać, lecz swoje pilnie robić, a Bóg swego czasu pocieszy. Pisałem w tej sprawie do Hr. Cabogi posyłając jej wszystkie papiery i prosząc, aby - jeśli jej to Zgromadzenie leży na sercu - chciała się tą sprawą zająć i przy naradzie ogólnej, gdzie Hr. Potocki i ks[iężna] Sapieżyna mieli przybyć, ułożyć ogólne podanie do Najjaśn[iejszego] Monarchy[1823], zbierając prośby od ludu - od duchowieństwa i od W[ielebnych] Ks[ięży] Biskupów. Dziś nasz J[aśnie Wielmożny] ks. Prowincjał[1824] pisze, że dla otrzymania potwierdzenia tego Zgromadzenia w Galicji potrzeba deklaracji ze strony Służebniczek, [1°] że galicyjskie Zgromadzenie jest niezawisłe od zagranicznego,  2° że nie tylko szlachta, ale i lud nim się zajmuje. Dlatego Służebniczkom tę deklarację do J[aśnie] W[ielmożnego] Ks. Biskupa ułożyłem, a gmina tutejsza swoją prośbę w tej sprawie załączy. A jest w Bogu nadzieja, że skoro te przeszkody usunięte zostaną, rząd nie będzie się dalej zatwierdzeniu opierać. Te bowiem główne mają być przyczyny.
            Rekolekcje dzięki Bogu odbyły się, domek żużelski musiał być zupełnie zmieniony, a w Biłce przez połowę.  Dawniejsze Siostrzyczki są teraz w Nowicjacie i trochę się ułożą do porządku i swoich Reguł. Wszystkie kontente i wesołe. Leona gwałtem się wyprasza z przełożeństwa, ale to nic nie pomoże, musi na chwałę B[ożą] krzyż ten dźwigać.  Starsze są jej ku pomocy i dlatego użyłem nawet tego powodu, aby paniom wyjaśnić tę zmianę, na którą one przystać nie chciały, ale przystać muszą, bo główna zasada każdego religijnego Zgromadzenia musi być wolność w rządzeniu zupełna wedle Reguł i potrzeby. Domek już jest pod dachem z wielką biedą, bo tu wielki brak tego roku pieniędzy. Chciałem, aby mógł jeszcze na zimę być zamieszkałym, lecz trudno, bo nie mam czym forsować[1825], i tak już się musiałem zadłużyć. Wielki to kłopot na moją głowę, ale proszę się modlić, aby Bóg dał szczęśliwie wszystko zakończyć. Teraz kazałem okna, drzwi, i zamki, i okucia robić. Gdyby stanął piec, mogłyby połowę zamieszkać.   Podłogi już wszędzie dane wyjąwszy górę. Dom będzie porządny i wygodny, jeśli Bóg pozwoli skończyć, piwnica murowana sklepiona we dwóch oddziałach. Wszystko będzie dobrze, tylko czekamy zatwierdzenia rządowego.  Kandydatki bardzo porządne się zgłaszają, ale nie masz gdzie ich umieścić, a po wtóre ta niepewność wszystko wstrzymać każe.
            Dobrze jest, żeś nas upokorzył, Panie, tak psalmista P[ański] wołał. Tak i Służebniczkom nader potrzebne są te upokorzenia, bo pokora to być fundamentem budowli duchownej. Ja sądzę, że i Matyldy upadku przyczyna to tylko brak pokory. Dlatego Elżbietce nic tylko pokorę i pokorę zalecać - bo jeśli komu, to osobliwie przełożonej najpotrzebniejsza;  ode mnie, ponieważ osobno do niej pisać czasu nie mam, proszę na powinszowanie przesłać pokorę, aby w tej nieustannie się ćwiczyła. Ona jest przełożoną wszystkich, a jej przełożonym ojciec duchowny. Co do potrzeb zaś osobistych sądziłbym, żeby dobrze i zbawienne było oznaczyć jej jaką Siostrzyczkę, która by uważała co do jadła, spania, zatrudnienia; tu takiego Anioła ma tutaj S. Leona w S. Mariannie Filipiak i tej musi co do swojej osoby we wszystkim słuchać, gdyż mi poczęła rozmaite umartwienia sobie czynić, przez co do obowiązków swoich stawała się niesposobną - wszystko chciała tylko dla innych, a dla siebie nic. Piękna to zasada, ale potrzebuje umiarkowania i dlatego poleciłem Mariannie, aby co do wiktu, spania i innych zwyczajnych potrzeb na nią uważała. Teraz mam w Bogu nadzieję, że lepiej pójdzie.
            Na Boże Narodzenie poleciłem, aby się na gwałt wszystkie na gwiazdkę gotowały, na którą nie tylko J[aśnie Wielmożnego] ks. Rektora[1826], ale i sąsiednich księży myślę zaprosić, aby tym sposobem i Służebniczki zachęciły się i ośmieliły, i inni też przekonywali się, co w tym względzie Służebniczki dla dzieci na wsi uczynić potrafią.  Oto i wszystko co w tej chwili mogłem Panu Kochanemu napisać, rozmaicie Bóg daje, więc potrzeba Bogu za wszystko dziękować, a pracować i czekać i w Bogu ufać, aż da lepiej.
            Ja jako tako moje zdrowie podreperowałem, chociaż pod zimę kaszel znowu poczyna się odzywać. Odprawiłem na chwałę B[ożą] jedną misję i teraz w Adwencie[1827] drugą, da Bóg, odprawię. Proszę się modlić za mnie i za ludek tutejszy, bo bardzo się do Boga garnąć poczyna i wielki zapał do misji się obudza.
            Łącząc moje najserdeczniejsze pozdrowienia dla wszystkich, polecam się św. modłom Służeb[niczek] i Pana Kochanego
            Sługa w Ch[rystusie]
                                                                                              T. B[aczyński] SJ misj.




[1618]  Krzyżanowski Wratysław (1836-1923),  ks. Ur. 1 września 1836 r. w Poznaniu, absolwent tamtejszego Gimnazjum Św. Marii Magdaleny (1855), student teologii na Uniwersytecie Wrocławskim i członek Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego, wyświęcony na kapłana w 1862 r.;  od 1863 r. wikariusz w Gostyniu, potem parafii Św. Marcina w Poznaniu, także jej administrator (1867), od 1870 r. proboszcz w Kamieńcu k. Grodziska, od 1913 r. prebendarz w Wolsztynie. W latach 1877-1923 członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk Pozn.  AAP KA, poz. 615; Elenchus Posnanensis..., 1924; Białobłocki A., Absolwenci..., s. 73; tenże, Nauczyciele..., s.81 (pod imieniem Wrócisław).
[1619] Chodzi  o lokalne zebranie Towarzystwa Św. Wincentego à  Paulo w Gostyniu w dniu 14 lutego 1864 r.  Wynika to z nie zachowanej korespondencji między Bojanowskim a ks. Krzyżanowskim z dnia 11 lutego tegoż roku. Bojanowski pytał w niej, czy Krzyżanowski zrobi sprawozdanie, a ten odpowiedział, iż „dla natłoku zatrudnień sprawozdania sam zrobić nie może, ale poprosi Ks. Hajnowicza”. Podczas walnego zebrania Konferencji Towarzystwa Św. Wincentego à Paulo, Ks. Hajnowicz miał naukę, a P. Szczerbiński odczytał sprawozdanie roczne, bo właśnie przed rokiem w początku postu zawiązana była Konferencja” w Gostyniu. Konferencja liczyła 194 członków, w tym 26 honorowych, dysponując – oprócz naturaliów – kwotą ponad 150 tal. Dziennik E.B., 11 i 14 lutego 1864 r.
[1620] Tzn. przemówienie.
[1621] Parlamentaryzm - system polityczny, którego istotą jest przedstawicielski organ ustawodawczy (uchwałodawczy) i kontrolny, składający się z jednej albo dwóch izb; tutaj chodzi zapewne o przedłużające się debaty przed podjęciem decyzji lub wręcz ich brak.
[1622] Był nim Pius IX.
[1623] List ks. Jana Koźmiana był odpowiedzią na pismo Bojanowskiego z 13 stycznia 1864 r., którego brak. Wiadomo jednak, że Bojanowski spieszył w nim „z powinszowaniem i z interesami ochronkowymi”, dotyczącymi listu Bojanowskiego do ks. abpa Franciszka Wierzchlejskiego i księżnej Jadwigi Klementyny z Sanguszków Sapieżyny we Lwowie (zob. obydwa listy z 1 marca 1864 r. w t. 1), oraz kosztów, a także ochronki nowicjatowej.   Dziennik E.B., 13 stycznia i 19 lutego 1864 r.
[1624] Ks. J. Lasocki z Warszawy był później  m.in. autorem: Pięciu konferencji wygłoszonych podczas rekolekcji dla kapłanów parafialnych (Płock-Warszawa1900), Małej pamiątki dla ludu, czyli krótkich przepisów o jednym lekarstwie na ogólną śmiertelną chorobę (Warszawa 1900) i Słówka o uregulowaniu stosunku ziemian do swej służby...(Płock-Warszawa 1899). Estreicher K., op.cit., t.3 (1911), s. 11.
[1625] Zofia Cohn była jedną z podopiecznych  Sióstr Miłosierdzia.
[1626] W sprawie listów do Wierzchlejskiego i Sapieżyny zob. pierwszy przypis do drukowanego tu pisma.
[1627] Listu tego brak, choć wiadomo, że – oprócz życzeń noworocznych - dotyczył  zapytania, „jakie to zmiany chciałby widzieć zaprowadzone w Regule Służebniczek”. Dziennik E.B., 10 stycznia i 5 marca 1864 r.
[1628] Chodzi o siostry „odpowiedzialne”, pełniące rolę „przełożonej lokalnej”.
[1629] W tym miejscu także nie chodzi o konkretne osoby, ale o sprawy ogólnej, strukturalnej natury.
[1630] Gratis (łac.) darmo, bezpłatnie.
[1631] Była nią Jadwiga Klementyna z Sanguszków Sapieżyna lub Jadwiga  z Zamoyskich Sapieżyna.
[1632] Od 25 lutego 1863 r.  biskupem przemyskim był ks. Antoni Manastyrski.
[1633] Bojanowski przesłał Wierzchlejskiemu pismem z 1 marca 1864 r. (zob. t. 1) list  ks. abpa Leona Przyłuskiego,  „polecający nowe w tamtejszej [lwowskiej - L. S.] diecezji ochronki”. Wcześniej Bojanowski otrzymał go wraz z pismem tego arcybiskupa z 12 listopada 1864 r. opublikowanym w niniejszym tomie.  Dziennik E.B., 4 grudnia 1863 r. i 30 marca 1864 r.).
[1634] Austria zawarła konkordat ze Stolicą Apostolską 18 sierpnia 1855 r.
[1635] Rekomendacja (śrdw. łac. recommendatio) – (przest.) poparcie, pozytywna opinia, polecenie (kogoś).- List Semenetza pochodzi z okresu, z którego nie zachował się Dziennik Bojanowskiego (2 IV-31 VIII 1864). Z tego samego czasu zachowały się jedynie dwa listy adresowane do Bojanowskiego i pięć listów Założyciela, ale także ich konfrontacja z Dziennikiem nie jest możliwa.
[1636] Trudno powiedzieć więcej o dalszych  losach rusińskich kandydatek z Ostrowa i Przemyśla, tym bardziej że władze austriackie zaostrzyły politykę wewnętrzną, wprowadzając w Galicji stan wojenny (luty 1864- kwiecień 1865) z powodu powstania styczniowego w Królestwie Polskim i wrogo patrząc na rozwój galicyjskich służebniczek, zwłaszcza na ich kontakty z zagranicą, tj. Wielkopolską.      
[1637] Ritus latina (łac.)  - ryt, obrządek łaciński.
[1638] Listu tego brak, choć wiadomo że było to pismo z 9 sierpnia 1864 r., na które Bojanowski odpowiedział listem z 1 września tego roku, dołączając sześć pism do sióstr: Rejkowskiej w Ruchocinie, Józefy i Marianny Musidlak w Mielżynie, Agnieszki Okupnik w Niechanowie, a także do ochronek w Małachowie i Graboszewie, z których żadne nie zachowało się. W liście do Koszutskiego zauważył, „że rekolekcje będą mogły być w Mielżynie” i pytał „czy s. Józefa uważa [się-L.S.] za zdolniejszą od s. Marianny Musidlak na Starszą do Mielżyna”. Korespondencja była wynikiem rozbieżności na temat tego, gdzie mają się odbyć: w Mielżynie czy – jak dotąd – w Jaszkowie. Dziennik E.B., 1 września 1864 r. 
[1639] Na przykład,  w korespondencji, która nie zachowała się, Franciszek Żółtowski z Niechanowa 4 września 1864 r. prosił Bojanowskiego,  „aby rekolekcje odbyły się w Mielżynie, bo do Jaszkowa trudno dawać furmankę”. Pięć dni później Bojanowski pisemnie,  za pośrednictwem s. Matyldy Jasińskiej, doniósł mu stanowczo, iż mają  one rzeczywiście odbyć się w Mielżynie. Dziennik E.B., 6 i 9 września 1864 r.                                                                                     
[1640] Tj. podczas prowadzenia rekolekcji, czyli ćwiczeń religijnych, złożonych z nauk, konferencji, nabożeństw.
[1641] Listu tego, datowanego 17 sierpnia 1864 r.,  brak.
[1642] Siostra Marianna Musidlak, ur. w 1842 r. w Plewni,  w pow. kaliskim na terenie Królestwa Polskiego. Do nowicjatu w Jaszkowie wstąpiła 8 sierpnia 1858 r. wraz z dwoma koleżankami z Kosmowa.   Po odprawieniu rekolekcji  i  obłóczynach  (15 VIII 1858)  oraz  pierwszej profesji (14 III 1860) w Jaszkowie,  pracowała już od 1860 r. jako przełożona w Górce k. Śremu i Mielżynie skąd  na wieść o przyjściu tam s. Nepomuceny Chwiałkowskiej – 11 lipca 1865 r. odeszła do rodziny. AGSL, KP nr 65. – Publikowany tu list  pokazuje plastycznie, ile zdolności i umiejętności, taktu i dyplomacji musiał angażować Bojanowski w kierowanie Zgromadzeniem celem pogodzenia rozbieżnych nieraz i dochodzących czasem  do głosu interesów samych sióstr, dworu i parafialnego duchowieństwa.
[1643] Zarówno list Szkudłapskiej  jak i Dziennik Bojanowskiego  z tego czasu nie zachowały się, w związku z tym treść jego nie jest znana.      
[1644] Chodzi o Podhorce.
[1645] W dniu 10 sierpnia 1864 r. rząd austriacki nakazał Konsystorzowi zamknąć wszystkie nowo otwarte ochronki. Kornacka M., op. cit., s. 101.
[1646]  Był nim bp A. Manastyrski.
[1647] Chodzi o bpa  F. Wierzchlejskiego.
[1648] Była nią Jadwiga Sapieżyna z Zamoyskich lub Jadwiga Klementyna z Sanguszków Sapieżyna.
[1649] Rusini-Ukraińcy.
[1650] Listu i Dziennika Bojanowskiego z tego czasu brak.
[1651] Chodzi o ks. T. Baczyńskiego.
[1652] Chodzi właściwie o dwa listy E. Bojanowskiego, z 27 lipca i 5 sierpnia 1864 r.,  opublikowane  w t.1. – W odpowiedzi na drukowany tu list Mizgalskiego, która nie zachowała się, Bojanowski pozytywnie ustosunkował się do jego prośby stwierdzając 21 września 1864 r. w Dzienniku, że „kandydatka Mar[ianna] Furmaniak może przybyć do Jaszkowa”. 
[1653] Owego pisma  E. Bojanowskiego „w interesie sierotki Pelasi [Rogalskiej – L.S.]” brak, choć zostało odnotowane w jego  Dzienniku  21 września 1864 r. i pięć dni później, w dniu odbioru listu Mizgalskiego.
[1654] Wojciechowski Władysław (ur.1797), proboszcz w Starym Gostyniu.  Bojanowski E., op. cit., s. 90 przyp. 3.
[1655] To nie zachowane do dziś pismo Bojanowskiego było odpowiedzią na takiż list ks. Lniskiego z 26 sierpnia 1864 r.,  w którym zgłosił on chęć założenia ochronki. Bojanowski przedstawił mu warunki zaznaczając, „że od Nowego Roku możemy dać do Czarnkowa trzy Siostry”. Dziennik E.B., 4 września i 19 października 1864 r.
[1656] Folwark (niem. Vorwerk) – duże gospodarstwo rolne lub rolno-hodowlane, często wydzielona część większego majątku ziemskiego; zabudowania tego gospodarstwa.
[1657] Stearynowy kwas – wyższy kwas tłuszczowy, proszek lub bezbarwna masa podobna do wosku; stosowany do wyrobu świec, mydła itp.
[1658] Do końca 1864 r. Bojanowski nie udzielił takiej odpowiedzi, w każdym razie nie odnotował jej w Dzienniku. Brak odpowiedzi był zapewne spowodowany prośbą ks. Lniskiego o zwolnienie go z ofiary na kształcenie sióstr w nowicjacie. Ochronka w Czarnkowie z fundacji ks. Lniskiego powstała nieco później (5 III 1865), choć istniała  ponad dwa lata, do 30 czerwca 1867 r. Positio..., vol. 1, s. 431.
[1659] Niniejszy dokument jest ostatnim listem w zbiorze sygnowanym przez ks. abpa Leona Przyłuskiego, który zmarł niespodziewanie 12 marca 1865 r.  Pokrzyżowało to plany rządu pruskiego, zamierzającego ustanowić koadiutora, by nie dopuścić do wyboru następcy przez kapituły gnieźnieńską i poznańską. Zieliński Z., Ks. Leon Przyłuski...,  s. 189. – Pismo Przyłuskiego było konsekwencją wcześniejszego zamiaru Bojanowskiego, który w liście do ks. Jana Koźmiana z 8 listopada 1864 r. (pismo to nie zachowało się) doniósł mu, że „chce pisać w sprawie ochronek” do księży arcybiskupów w Poznaniu (Przyłuski) i Lwowie (Wierzchlejski). W liście do Przyłuskiego z 14 listopada tegoż roku (zob. t. 1) prosił „o ponowne polecenie Służebniczek teraźniejszemu Biskupowi Przemyskiemu”, którym był ks. Antoni Manastyrski. Natomiast w liście do Wierzchlejskiego z 18 listopada 1864  r. „dziękował mu za troskliwe wstawianie się jego za Służebniczkami i prosił o dalsze u władz rządowych orędownictwo” (zob. t. 1). Mając już list Przyłuskiego, polecający służebniczki ks. bp Manastyrskiemu, Bojanowski skontaktował się listownie z ks. Koźmianem, choć korespondencja ta (listy z 12 i 15 grudnia 1864   r.) nie zachowała się. Uzyskawszy jednak adres, Bojanowski 16 grudnia tegoż roku dziękował Manastyrskiemu „za życzliwość i ofiarę dla służebniczek” (zob. t. 1), dołączając do listu pismo polecające ks. abpa Przyłuskiego. Dziennik E.B., 8, 14 i 19 listopada, 4, 12 i 15 oraz 17 grudnia 1864 r.
[1660] Spośród nie zachowanych listów, wzmiankowanych jednak w drukowanej tu korespondencji pierwszy list ks. Huberta pochodzi z okresu, dla którego nie zachował się także Dziennik Bojanowskiego (4 III – 31 X 1865). O ich treści można więc tylko dedukować na podstawie zawartości pism nadawców.            
[1661] Głogowska – nie była służebniczką lecz jedną   z sióstr rodzonych ks. J. Huberta.
[1662]  Dziś Łowęcice.
[1663] Autografować (auto+ gr. gráphó - piszę) - (przestarz.) dokładnie reprodukować z oryginału pismo lub rysunek.
[1664] Zob. stosowny przypis do listu ks. Gieburowskiego  z 22 listopada 1863 r.
[1665] Chodzi o Teofila Wilkońskiego.
[1666] Frater (łac.) - (dawn.) brat zakonny, zakonnik. – Ks. Antoni Brzeziński zrezygnował w 1865 r. z profesury w poznańskim seminarium duchownym i wstąpił do Kongregacji Księży Filipinów na Świętej Górze k. Gostynia, blisko Grabonoga – miejsca zamieszkania Bojanowskiego.

[1667] Chodzi o ks. abpa Przyłuskiego, który zmarł 12 marca 1865 r.
[1668] Ks. Antoni Grabski, ur. 1833, został wikariuszem  w Mielżynie bezpośrednio po święceniach kapłańskich (1864). Potem został wikarym w parafii Łopienno (1865) i przy kościele Św. Trójcy w Gnieźnie (1867). Elenchus Gnesnensis..., 1865, 1867, 1869.
[1669]  George Jan (1828-1910), wyświęcony na kapłana w 1857    r., wikariusz w Żninie (1858-1861), ur. 24 grudnia 1828 r. w Święciechowej k. Leszna, syn rolnika Andrzeja i Anny z Zeików, spolonizowanej rodziny niemieckiej,  od 1862 r.  administrator parafii w Długiej Goślinie i od 1866 r. w Mosinie, później proboszcz w Wolsztynie (1867) i duszpasterstwa wojskowego w Tionville (Diedenhoven) na terenie Lotaryngii. Elenchus Posnanensis..., 1865-1867, 1869, 1873. – Por. Księża społecznicy..., op. cit.,  t. 1, s. 210,  gdzie w życiorys ks. Jana George włączono bodaj element biogramu ks. Bernarda George, ur. 1817, wyświęconego na kapłana w 1846 r., komendarza parafii Połajewo od 1856 r. Elenchus Posnanensis 1859, 1865-1866.
[1670] Zarówno listu  Bojanowskiego jak i wspomnianego niżej listu Miłkowskiego brak. Nie zachował się też Dziennik Bojanowskiego z tego okresu.
[1671] Ludwik Miłkowski osiadł w Wielkopolsce na początku lat czterdziestych, po powrocie z emigracji, za sprawą brata Konstantego z Macewa. Zob. dalej, dwa  listy z 22 września 1867 r.        
[1672] Sczaniecki Konstanty Andrzej (1836-1900), syn Ignacego (1799-1864) i Filipiny Mielżyńskiej (zm. 1857). Ur. 24 sierpnia 1836 r. w Łaszczynie  (Wielkopolska). Po ukończeniu gimnazjum we Wrocławiu studiował najpierw w tym mieście, później w Pradze i Wiedniu, po czym osiadł w Międzychodzie. W latach 1867 i 1873 został posłem do parlamentu w Berlinie. Odznaczony krzyżem Św. Grzegorza Wielkiego. Zmarł 10 maja 1900 w Zdziechowie k. Gniezna. Positio..., vol. 2, s. 1127 przyp. 46.
[1673] Józefa Zarębina (Zarembina)  z Mórki, siostra Ludwika Miłkowskiego.
[1674] Chodzi o rodzinę Melanii Biernackiej,  córki Macieja i secundo voto Miłkowskiej. Biernacka była siostrą Flory Wilkońskiej. Dziennik E.B., 19 stycznia 1866; Żychliński T., Kronika żałobna..., s. 30.
[1675] Listu i Dziennika  Bojanowskiego z tego czasu brak.
[1676] Kontrakt (łac. contractus) – porozumienie dwóch lub więcej osób co do wzajemnych praw i obowiązków; umowa.
[1677]  Rekuza (łac. recuso - odmawiam) - (daw.) odmowa panny wyjścia za mąż za starającego się o nią.
[1678] Déjá résignés (fr.) - już zrezygnowani.
[1679] Inter pares (łac.) - między równymi.
[1680] Ks. Antoni Brzeziński w 1865 r. zrezygnował z profesury w poznańskim seminarium duchownym i wstąpił do  księży filipinów w Gostyniu.
[1681] Vale carissime (łac.) - bądź zdrów, najdroższy.
[1682] Zarówno listu jak i Dziennika Bojanowskiego z tego okresu brak.
[1683] Limitować  (łac. limito) – odgraniczać, ustanawiać, określać górną granicę, oznaczać normę najwyższą czegoś.
[1684] Recte: Postanweisung (niem.) - przekaz pocztowy.
[1685] Zob. wcześniej, list z 27 kwietnia 1865 r.        
[1686] Frankować (wł. francare) - uiszczać opłatę pocztową z góry.
[1687] Był nim  ks. Jan  Grześkiewicz.
[1688] Chodzi o ks. Koźmiana.
[1689] Był nim ks. Franciszek Rychlicki (1819-1891), administrator w Iwnie od 1852 r. AAP  KA, poz. 997; Elenchus Posnanensis..., 1853-1892.
[1690]  Tzn. do ks. Stanisława Gieburowskiego, z którym napisał list do Edmunda Bojanowskiego (zob.  list z 20 maja 1865 r.).
[1691] Była nią Apolonia Kurowska.
[1692] Belinowie wywodzą się z Czech. Teodor Żychliński (Kronika żałobna..., s.20-21) zasygnalizował wielkopolską linię Belinów, zamieszkałych w Bobrownikach w pow. ostrzeszowskim i wspomniał o ukraińskiej, natomiast nie zauważył Belinów mieszkających w Królestwie Polskim.
[1693] Elekcja (łac. electio) - powoływanie dostojników świeckich, duchownych i monarchów w drodze obioru. Tu chodzi o wybór nowego rządcy archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej po śmierci ks. abpa Przyłuskiego (12 III 1865).
[1694] Tzn. u Księży Filipinów w Gostyniu, dokąd zamierzał  przenieść się po rezygnacji z profesury w seminarium poznańskim.
[1695] Recte: leciwą, tzn. starą.
[1696] List i Dziennik Bojanowskiego z  tego  czasu nie zachowały się.
[1697] Mowa o jego powrocie do Poznania z Gostynia, gdzie wśród Księży Filipinów spędził Święta Zesłania Ducha Świętego 1865 r. Zob. wcześniej, list z 18 maja 1865 r.        
[1698] Chodzi o powrót  do parafii  na przełomie kwietnia-maja 1865 r. Szymona Radeckiego, proboszcza gostyńskiego, skazanego wcześniej (1864) na śmierć za pomoc dla powstańców styczniowych. Zob. list z  3 maja 1865 r. w t. 1.
[1699] Ks. Teofil Zawadzki, ur. 1830, wyświęcony na kapłana w 1857 r., od 1858 r. nauczyciel religii  Szkoły Realnej w Gimnazjum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu, od 1865 r. komendarz w Koźminie,  od 1867 r. kuratus w Bukownicy. Elenchus Posnanensis..., 1865-1866. 1870.
[1700] Towarzystwo Św. Wincentego à Paulo.
[1701] Tj. 4 niedziela po Wielkiejnocy.
[1702] Chodzi o Radę wyższą Towarzystwa Św. Wincentego à Paulo.
[1703] Taki był zapewne pseudonim ks. Szymona Radeckiego podczas powstania styczniowego.

[1704] Obydwu pism brak, choć  Bojanowski odwoływał się do pisma Konstancji Jaraczewskiej w swojej odpowiedzi do ks. Ignacego Andersza z dnia 9 czerwca 1865 r. (Zob. t.1). Brakuje też Dziennika Bojanowskiego z tego okresu.   
[1705] Niedomagania zdrowotne ks. Hilarego Koszutskiego były wynikiem choroby oczu (zob. jego list  z 22 kwietnia 1865 r. ). Bojanowski odwiedził go między 8 czerwca a 11 lipca 1865   r., choć rękopisów, o których mowa w piśmie, nie mógł Koszutskiemu dostarczyć. Zatrzymał je bowiem drukarz. (Zob. listy ks. Koszutskiego z 8 czerwca i 11 lipca 1865 r.).
[1706] Tj. spaliły się.
[1707] Chodzi o Ludwika Miłkowskiego, który 20 maja 1865 r. odwiedził ks. Stanisława Gieburowskiego.
[1708] Zob. list z 22 listopada 1863 r.         
[1709] Były to listy – prośby, dotyczące wsparcia dzieła Edmunda Bojanowskiego  przez  ziemian wielkopolskich lub osoby znaczące, zapewne w związku ze zwiększonymi  kłopotami finansowymi jakich dostąpiły Służebniczki z powodu nadużyć dotychczasowej przełożonej Matyldy Jasińskiej. Kornacka M.,  op. cit., s. 86 nn. Zob. też  niżej, list z 19 czerwca 1865 r.
[1710] Chodzi o ks. Koźmiana.
[1711] Mowa o żonie Józefa Lipskiego z Lewkowa, przygotowującego się do przyjęcia Służebniczek.        
[1712] Petycja (łac. petitio) – podanie, pismo z prośbą w jakiejś sprawie.
[1713] Busse Michał (ur.1811),  litograf poznański od 1836 r. Warkoszewska Magdalena, Malarstwo i grafika, [w:] Dzieje Wielkopolski..., s. 313; 931.
[1714] W dobie powstania styczniowego patriotyczne nabożeństwa i przerzut broni dla powstańców były powodem skazania ks. Józefa Huberta w Berlinie na więzienie. Powrócił z niego 29 stycznia 1865 r.
[1715] Obydwu listów jak również Dziennika Bojanowskiego z tego okresu brak, w związku z czym trudno powiedzieć coś o ich treści.
[1716] Ostrów, w którym mieszkała siostra Ludwika Miłkowskiego,  Apolonia Kurowska, był kolejnym etapem jego wiosenno-letniej podróży do bliskich i znajomych. Zob. list ks. Antoniego Brzezińskiego z 18 maja 1865 r.                              
[1717] Teofila Ptaszyńska, ur. 20 czerwca 1845 r. w Kolonii Konarzewskiej,  była jedną z pięciu córek Ptaszyńskich mieszkających ok. 1840 r. w Górznie w parafii świerczyńskiej, a po kupnie gospodarstwa w Salni pod Konarzewem w pow. krotoszyńskim; rodzoną siostrą dwóch służebniczek: Agnieszki (Jagusi),  zmarłej 5 lutego 1862 r.,  i  Józefy (Józefki) oraz późniejszego księdza Andrzeja (6 IV 1867), lazarysty (Zgromadzenie Księży Misjonarzy Św. Wincentego à  Paulo), a także dwóch sióstr zamężnych (Eleonory i Katarzyny). Do nowicjatu w Jaszkowie Teofila wstąpiła 16 lipca 1863 r. z Pogorzeli, gdzie ostatnio mieszkała z matką na gospodarstwie. Po złożeniu pierwszej profesji (30 X 1864) pracowała jako przełożona w Ruchocinie (1864-1868), Mielżynie (1868-1897), Czerniejewie i Krzywiniu (od 1913 r.), gdzie zmarła 15 marca 1928 r. AGSL, KP nr 160;  Bojanowski E., op. cit., s. 183 (zapis z dnia 17 września 1854 r.) i s. 318-319 (zapis z dnia 6 lutego 1862 r.).  
[1718] Chodzi o ks. Feliksa Kozłowskiego i ks. Hilarego Koszutskiego z gospodynią.
[1719] W listach tych proszono ludzi zamożnych o wsparcie dla sióstr służebniczek z powodu trudności finansowych. Zob. listy z 10 i 26 czerwca 1865 r.              
[1720] Chodzi o ks. Koźmiana.
[1721] Wakans, wakat (vacat) - wolne, nie zajęte stanowisko, w tym wypadku po śmierci ks. abpa Przyłuskiego.
[1722] Emilia z Zabłockich (ok.1818-1886), żona Henryka Ponińskiego (1808-1888), ziemianina, członka  przygotowującej w 1846 r. powstanie ogólnopolskie Centralizacji Poznańskiej, uważanego za zdrajcę. Wcześniej, z powodu złej gospodarki i zadłużeń, utracił trzy majątki odziedziczone po ojcu i tylko dzięki pomocy stryja Stanisława z Wrześni utrzymał dobra w Komornikach k. Swarzędza. PSB,  t. 27 (1983), s. 529-530 (Jerzy Kozłowski).
[1723] Mowa o konsekwencjach wydrukowanych listów - próśb w sprawie wsparcia dzieła E. Bojanowskiego, o których wspomniano wcześniej. Zob. list z 10 czerwca 1865 r.         
[1724] Zob.  listy ks. Stanisława Gieburowskiego z: 22 listopada 1863 r.  i  22 kwietnia oraz   8 czerwca 1865 r. 
[1725] Faktycznie było jednak odwrotnie, ponieważ – mimo odwołania stanu wojennego w Galicji, który obowiązywał od lutego 1864 r. do kwietnia 1865  r. z powodu powstania styczniowego 1863 r. -  3 lipca 1865 r. austriackie Ministerium Stanu wydało dekret wydalający Zgromadzenie E. Bojanowskiego z Galicji, choć siostry dowiedziały się o tym za pośrednictwem Konsystorza dopiero we wrześniu. Kornacka M., op. cit., s. 102.
[1726] Siostra Marianna Bronisława Kucharska, ur. w Dusznikach pod Pniewami w pow. szamotulskim, do nowicjatu jaszkowskiego wstąpiła w czerwcu 1862 r., składając  pierwszą profesję zakonną 15 sierpnia  roku następnego. Pracowała potem  m.in. w Turwi k. Kościana,  Mielżynie i  Graboszewie, pełniąc w tej ostatniej funkcję przełożonej od jesieni 1868 r. do momentu jej zamknięcia w wyniku oddania przez Kazimierza Wilkońskiego dóbr graboszewskich w dzierżawę (17 X 1872).  Od listopada 1872 r. była w Rożnowie a potem w Rąbiniu. Czas kulturkampfu spędziła w Grębaninie, zasilając kasę Zgromadzenia oszczędnościami, choć   przed 1 lutego 1890 r. je opuściła. AGSL, KP nr 138.
[1727] Antoniewicz Emilia, pochodziła z Borku Wielkopolskiego. Do nowicjatu w Jaszkowie wstąpiła 4 stycznia 1862 r., pracując potem w Rąbiniu i od 13 stycznia 1863 r. w Ruszkowie w Królestwie Polskim, ogarniętym powstaniem styczniowym. Zmarła tam trzy lata później, pielęgnując chorych na tyfus,  dnia 7 lutego 1866 r.  Krótko przed jej śmiercią, matka Emilii przeszła z kościoła protestanckiego do katolickiego  (20 I 1866), o co Emilia zabiegała wcześniej w gorącej modlitwie.  AGSL, KP nr 123.
[1728] Memorandum (łac.) - nie podpisane, nieformalne pismo dyplomatyczne, będące krótkim wyłuszczeniem jakiejś sprawy lub zestawieniem faktów albo zagadnień, (przest.) notatka dla pamięci.
[1729] Ekspertyza (fr.expertise) - zbadanie sprawy albo rzeczy.
[1730] Aleksander Graeve, który był właścicielem Borku.
[1731] Chodzi o ks. Koszutskiego.
[1732]  Kałkowski Wincenty (1836-1896),  ks. Ur. 31 marca 1836 r. w miejscowości Lusowo, maturę zdał w gimnazjum poznańskim Św. Marii Magdaleny, święcenia kapłańskie przyjął w 1861 r. Do 1867 r. był wychowawcą młodzieży w Zakładzie ks. J. Koźmiana w Poznaniu i kapelanem przy kaplicy Św. Jana, w latach 1867-1870 wikarym w Inowrocławiu, potem w Wyskoci i w Ostrorogu, a od 1886 r. proboszczem Wilczyna, gdzie zmarł 17 października 1896 r.. Redaktor „Posłańca św. Józefa”, którego  pierwszy  numer ukazał się w grudniu 1881 r. Białobłocki A., Absolwenci..., s. 61;  Karwowski, op. cit., t. 2, s. 349.
[1733] Listu – życzenia i Dziennika Bojanowskiego z tego czasu brak.
[1734] Korespondencja ta i Dziennik Bojanowskiego z tego okresu nie zachowały się.
[1735] Moraczewski Jędrzej w latach 1842 - 1852 wydał dwa tomy zbiorowego słownika rzeczowego Starożytności polskie, natomiast Michał Baliński (1794-1864) wraz z Tymoteuszem Lipińskim (1797-1856) trzytomowe dzieło Starożytna Polska pod względem historycznym,  geograficznym i statystycznym (Warszawa, 1843, 1846).  Obydwaj byli  związani z koncepcją historiozoficzną J. Lelewela, przy czym Moraczewski - pierwszy po A. Naruszewiczu - podjął się przedstawienia całości dziejów Polski. Literatura polska...,  t. 1, s.45 (Zofia Lewinówna), s. 687 (Red.); PSB,  t. 1, s. 240-242 (Tadeusz Turkowski); t. 17 (1972), s. 399-401 (Marian Tyrowicz).
[1736] Jaglanka (Jagiełło, Jagła) Franciszka, ur. 3 października 1841 r. w Szczerkowie w  parafii Baszków, w  pow. krotoszyńskim, miała siostrę Katarzynę. Do nowicjatu w Jaszkowie wstąpiła 22 sierpnia 1863 r.,   a po złożeniu pierwszej profesji  (30 X 1864)  pracowała w Gołębinie i Mielżynie oraz w Ruszkowie (Królestwo Polskie) do czasu  zamknięcia tej placówki przez władze rosyjskie na krótko przed śmiercią Bojanowskiego w 1871 r. Powróciwszy potem do Wielkopolski,  Franciszka pracowała w Lubaszu, gdzie zm. 1 czerwca 1923 r.  AGSL, KP nr 161.
[1737] Chodzi o nadużycia  przełożonej s. Matyldy Jasińskiej i w efekcie przez nią Zgromadzenia. Kornacka M., op. cit., s. 86 nn.
[1738] Chodzi o ks. Koszutskiego.
[1739] Zob.  list Bojanowskiego do ks. Ciszka  z 7 sierpnia 1865 r. w  t.1.
[1740] Chodzi o Alfreda Potockiego.
[1741] Nowym  premierem austriackim w latach 1865-1867 był Richard Belcredi.
[1742] Był nim Franciszek Józef I.
[1743] Barbara Kowalska prawie dziesięć lat wcześniej, w 1856 r., była kandydatką ochronkową, jednakże 18 lutego tegoż roku, razem z Pauliną Litwińską, Marianną Fitzerman i Kunegundą z Orkowa, oświadczyła E. Bojanowskiemu, iż nie chcą być dłużej w służbie ochronkowej, ponieważ „myślały pójść do zakonu, a znalazły służbę ochroniarek, która jest tyle co nic”. Bojanowski nie sprzeciwiał się ich odejściu, „żądał wszakże, aby się widziały jeszcze z  o. B[aczyńskim],  a przyczynę tej sytuacji upatrywał w „złej woli, jaka się coraz bardziej rozmaga w zawiśnikach mojego szczerego przedsięwzięcia”. AGSL, KP nr 30;  Bojanowski E., op. cit., s. 242.                                           
[1744] List i Dziennik Bojanowskiego z tego okresu nie zachowały się.
[1745] Odpowiedzi tej raczej nie było, w każdym razie brak na to dowodu w postaci listu Bojanowskiego do ks. Hertmanowskiego, a Dziennik Bojanowskiego z tego okresu nie zachował się także. Było tak tym bardziej, że Zgromadzenie latem 1865 r. doznało wstrząsu za sprawą dotychczasowej przełożonej głównej, Matyldy Jasińskiej (nadużycia finansowe i odejście), a Bojanowski - zajęty sprawą likwidacji nadużyć - nie  chciał zapewne ryzykować w tej trudnej sytuacji przyjmowaniem do Zgromadzenia na nowo osoby, która przed dziesięcioma laty z niego zrezygnowała.
[1746] Obydwu listów i Dziennika Bojanowskiego brak.
[1747] Friedberger, Breslauer, Cassriel - chodzi o kupców,  wierzycieli Matyldy Jasińskiej w związku z jej nadużyciami finansowymi w Zgromadzeniu.
[1748] Interwencja - wtrącanie się w jakąś sprawę.
[1749] Chodzi o nowy dom nowicjacki wybudowany w Jaszkowie w 1862 r.
[1750] Zaintratować - wprowadzać się, wkręcać (wkradać) się (od fr. czasownika introduire).
[1751] Chodzi o procesy sądowe związane z nadużyciami M. Jasińskiej.
[1752] Irytować (łac. irrito) – drażnić, denerwować, gniewać; irytacja (łac. irritatio) – podniecenie, rozdrażnienie.
[1753] Kwaterować - zajmować kwaterę, mieszkać gdzieś tymczasowo; wykwaterować się - opuścić kwaterę.
[1754] Mandat (łac. mandatum - zlecenie) - nakaz.
[1755] Aus wichtigen Bedenken (niem.) - z uzasadnionych przyczyn. Mowa tu o zakazie pobytu Służebniczek w całej Galicji z 3 lipca 1865 r.
[1756] Propagator - osoba propagująca coś; rzecznik jakiegoś poglądu, idei, hasła; krzewiciel, popularyzator czegoś. Chodzi o ks. prob. Franciszka Semenetza.
[1757] Był nim  Franciszek Józef I.
[1758] Chodzi o dekret Ministerstwa Stanu z 3 lipca 1865 r.  w sprawie wydalenia służebniczek Maryi z całej galicji.

[1759] Sprawa nadużyć s. Matyldy Jasińskiej w Zgromadzeniu niekorzystnie odbiła się, jak widać, na postawach dotychczasowych fundatorów i ofiarodawców ochronek, nadwerężyła ich zaufanie.
[1760] Tzn. opieki – nadzoru nad służebniczkami.
[1761] Bojanowski stosowną prośbę skierował już 10 sierpnia 1865 r. do oficjała poznańskiego, ks. Tomasza Cieślińskiego (zob. list z 10 sierpnia 1865 r. w t.1). Komisarzem został ks. Franciszek Bażyński. Kornacka M., op. cit., s. 87.
[1762] Chodzi  o Alfreda Potockiego. List i Dziennik Bojanowskiego z tego czasu nie zachowały się.
[1763] Nie zachował się ani wspomniany  tu list Bojanowskiego ani jego Dziennik.            
[1764] Powodem były nadużycia M. Jasińskiej.
[1765] Do listu Bojanowskiego z 30 lipca 1865 r. (zob. t. 1)  dołączony był „układ ochronkowy” w sprawie „dalszego utrzymania  i należytego urządzenia ochronki w Iwnie” u Józefa Mielżyńskiego. Brak jego odpowiedzi potwierdza sformułowaną wcześniej tezę o zachwianiu się postaw dotychczasowych fundatorów ochronek; także wtedy, kiedy weźmie się pod uwagę jej opóźnienie „z powodu dłuższego pobytu mego – jak pisał w końcu września 1865 r. do Bojanowskiego – u wód, skąd wczoraj dopiero powróciłem”. Zob. niżej, list z 29 września 1865 r.
[1766] Blankiet (niem. Blankett) - formularz z wydrukowanymi rubrykami do wypełnienia; arkusz papieru z wydrukowanym nagłówkiem.
[1767] Weksel (niem.Wechsel) - dokument kredytowy na specjalnym blankiecie, zawierający bezwarunkowe zobowiązanie zapłaty określonej sumy w określonym terminie przez osoby podpisane.
[1768] Chodzi oczywiście o Ludwika Karpińskiego, adwokata służebniczek w związku z nadużyciami s. Matyldy Jasińskiej.
[1769] Cassriel,  Friedberger,  Therburg -  kupcy, wierzyciele Matyldy jasińskiej w związku z jej nadużyciami finansowymi w Zgromadzeniu.
[1770] Chodzi o Stanisława Koźmiana.
[1771] Był nim ks. Andrzej Idzikowski, któremu podlegał Jaszków, w tym dzierżawione przez służebniczki  probostwo jaszkowskie.
[1772] Jego listu do Bojanowskiego i Dziennika Założyciela z tego okresu jednak brak.
[1773] Obydwa listy Bojanowskiego i jego Dziennik nie zachowały się.            
[1774] Siostra Michalina Kubalewska pochodziła z Brodnicy k. Śremu. Miała jeszcze rodzoną siostrę, s. Franciszkę, także służebniczkę. Do nowicjatu w Jaszkowie wstąpiła po 12 stycznia 1861 r. Pracowała w Turwi, Rąbiniu, Niesłabinie, Iwnie i Drzązgowie, skąd odeszła w dobie kulturkampfu  11 grudnia 1875 r. AGSL, KP nr 109.
[1775] Forum (łac.) - miejsce, teren, na którym przedstawia się ważne sprawy publiczne do rozważenia, osądzenia, załatwienia.
[1776] Chodzi o list z 10 września 1865  r. opublikowany w t. 1.                
[1777] Był nim o. Pacyfik Bydłowski.
[1778] W Królestwie Polskim po powstaniu styczniowym obowiązywały różnorakie obostrzenia w polityce wewnętrznej. „Zredukowane do rangi carskiej prowincji Królestwo Polskie stanęło w obliczu zagrożenia swej prawdziwej tożsamości”, konstatował historyk Piotr Wandycz  (Pod zaborami. Ziemie Rzeczypospolitej w latach 1795-1918. Przełożył z angielskiego Wojciech Zajączkowski, Warszawa 1994, s. 271).
[1779] Listu tego brak, choć wspomniał o nim sprawdzający go ks. Jan Koźmian. Zob. jego  wcześniejszy list z 1 września 1865 r.         
[1780] Po otrzymaniu za pośrednictwem Konsystorza zawiadomienia o rządowym dekrecie z dnia 3 lipca 1865 r. w sprawie wydalenia służebniczek  z Galicji, siostry - korzystając  z pomocy jezuitów - wniosły podanie do ministra Belcrediego z prośbą  o wstawiennictwo u cesarza Franciszka Józefa, a o. Baczyński  jako administrator parafii w Starej Wsi 26 września tegoż roku prosił ks. bp. Manastyrskiego o interwencję w tej samej sprawie u rządu. Na cofnięcie dekretu  nalegał też Alfred Potocki. Zob. szerzej: Kornacka M., op. cit., s. 102 nn.
[1781] Zob. list Bojanowskiego z 30 lipca 1865 r. w t.1.
[1782] Kolizja (łac. collisio – zderzenie) – zbieg niezgodnych lub wręcz sprzecznych interesów, okoliczności,  przepisów, zasad; (przestarz.) spór, konflikt.
[1783] Tj. ogrodnika.
[1784] Supozycja (łac. suppositio - podkładanie) - przypuszczenie, domniemanie, domysł, hipoteza.
[1785] List i Dziennik Bojanowskiego z tego czasu  nie zachowały się.             
[1786] Chodzi o członków klasztoru filipinów na Świętej Górze k. Gostynia, a nie o częstochowskich paulinów.
[1787] Ks. Antoni Brzeziński wcześniej był księdzem diecezjalnym, profesorem w poznańskim seminarium duchownym.
[1788] Był to opublikowany w t. 1 list  Bojanowskiego z  7 października 1865 r.
[1789] Był nim o. Pacyfik Bydłowski z Lichenia, położonego tak jak ochronka Kwileckich w Malińcu  i Morzyckich w Ruszkowie, na terenie Królestwa Polskiego, dotkniętego surową polityką wewnętrzną po powstaniu styczniowym.
[1790] W okresie wakatu na stolcu arcybiskupim w Poznaniu i Gnieźnie po śmierci ks. abpa Leona Przyłuskiego (12 III 1865) był nim ks. prałat Józef Brzeziński. Zob. list Bojanowskiego do ks. Cieślińskiego  oficjała kurii poznańskiej z 10 sierpnia 1865 r.  w t. 1.
[1791] Chodzi o likwidację – pokrycie wydatków na podróż ks. Bażyńskiego do Jaszkowa, jako komisarza kurii poznańskiej, w związku z nadużyciami s. Matyldy Jasińskiej.
[1792] Datacja napisana ręką E. Bojanowskiego.
[1793] Korespondencji tej i Dziennika Bojanowskiego z tego czasu brak.                       
[1794]  Hela (region.) - wóz ze skrzynią do przewozu ziemniaków, węgla itp.
[1795] Ekonom (gr. oikonómos - zarządzający domem) - (przestarz.) oficjalista dworski zarządzający gospodarstwem i nadzorujący robotników w polu.
[1796] Chodzi zapewne o pracownika pomocniczego w ochronce jaszkowskiej, jakby podwórkowego gospodarza.
[1797] S. Regina Karaus zmarła 24 września 1865 r. na placówce w Lubaszu.
[1798] Chodzi raczej o Siostry Sacré Coeur,  czyli o Zgromadzenie Najświętszego Serca Jezusa, powstałe 21 listopada 1800 r. w Paryżu, a w Polsce we Lwowie  (1843) i Poznaniu (1856). Sercanki natomiast powstały jako Zgromadzenie Służebnic Najświętszego Serca Jezusowego dopiero 15 kwietnia 1894 r. w Krakowie. Łoziński B., op. cit., s. 303-304, 311-312.
[1799] Kołtun – zbity, twardy kłąb włosów na głowie, zlepionych brudem i ropnym wysiękiem ze skóry będącej w stanie zapalnym,  zwykle na skutek wszawicy.
[1800] Róża (med.) - choroba zakaźna wywołana przez paciorkowce ropne, objawiająca się ograniczonym zapaleniem skóry i ogólnym złym samopoczuciem.
[1801] Chodzi o Kazimierza  Chłapowskiego (1832-1916), który wraz z żoną  Anną przejął po ks. Janie Koźmianie (1862) opiekę nad ochronką w Kopaszewie, ufundowaną  pierwotnie 3 października 1854 r.  Kazimierz był najmłodszym synem Dezyderego i Antoniny z Grudzińskich. Ur. 24 grudnia w Turwi, absolwent Gimnazjum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu. W Anglii i Francji zapoznał się z nowoczesną gospodarką, natomiast w Paryżu zbliżył się do katolickiego obozu wśród emigrantów. Z Janem Koźmianem łączyły go bliskie stosunki dzięki jego małżeństwu z siostrą Chłapowskiego. Po ożenku Chłapowskiego z Anną Chłapowską, córką Stanisława i Henryki z Morawskich z Czerwonej Wsi (1862) jego dom w Kopaszewie stał się centrum życia katolicko-polskiego, miejscem azylu dla powstańców i emigrantów, a także dla osieroconych braci żony. Kazimierz  był wzorowym gospodarzem, jego produkty nagradzano na wystawach międzynarodowych (Paryż, Bruksela). W końcowym okresie życia ks. Jana Koźmiana (zm. 1877) i Kajetana Morawskiego (zm. 1880) Chłapowski stanął na czele tzw. ultramontanów  wyznających zasadę bezwzględnego posłuszeństwa Kościołowi i prowadzenia walki narodowej w tym duchu, co zbiegło się w czasie z kulturkampfem. Organizował wiece katolickie i pielgrzymkę do Rzymu (1881), został uhonorowany komandorią orderu Grzegorza Wielkiego (1883), wchodził w skład prezydium Sodalicji Mariańskiej (1895), założył też Ligę obrony czci i honoru (1905), występującą m.in. przeciwko pojedynkom. Był autorem broszury O pojedynkach (1902) i Pojedynki a Liga ku ochronie czci i honoru (1911). Po śmierci brata Stanisława (1902) został członkiem pruskiej Izby Panów, krytykując tam różne aspekty polityki antypolskiej (dodatki kresowe dla urzędników pruskich czy ustawy wywłaszczeniowe). Zjazd z okazju trzechsetlecia śmierci ks. Piotra Skargi w Krakowie i wiec antywywłaszczeniowy w Inowrocławiu (1912) odbyły się pod przewodnictwem Chłapowskiego. Był współpracownikiem prasy polskiej; pisał o polityce polsko-katolickiej i solidarności, poruszał też kwestie polsko-niemieckie. Interesował się historią i wojskowością oraz sadownictwem, był wydawcą pamiętnika swojego ojca. Zmarł 5 marca 1916 r. w Poznaniu. PSB, t. 3 (1937), s. 304-305 (W. Jakóbczyk); Positio..., vol. 1, s. 430.
[1802] Był nim ks. Andrzej Idzikowski.
[1803] Osiński był zapewne ekonomem u Chłapowskich w Kopaszewie.
[1804] Fant - przedmiot do wygrania na loterii (fantować - losować fanty, tu: zastawiać).
[1805]  Landrat (niem. Landrat) - naczelnik powiatu.
[1806]  Pyrka - (region.)  kartofel, ziemniak.
[1807] Kompf Edmund, ur. 5 sierpnia 1835  r. we wsi Czechy w pow. gnieźnieńskim, syn właściciela  dóbr szlacheckich w Krzesinach k. Poznania. Maturę zdał w Trzemesznie, studia medyczne podjął w Berlinie (1866) i kontynuował we Wrocławiu (17 XI 1856-20 XII 1860), będąc jednocześnie członkiem Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego i uzyskując stopień doktora medycyny 19 grudnia 1860 r. Jego brat Stanisław (ur. 16 X 1836), także członek Towarzystwa, studiował prawo w Berlinie i Wrocławiu (1856-1859). Kania A., op. cit., t. 2, s. 192.
[1808] Obydwa listy i Dziennik  Bojanowskiego z tego czasu nie zachowały się.
[1809] Z powodu nadużyć i odejścia ze Zgromadzenia Matyldy Jasińskiej, przełożoną główną w Jaszkowie została s. Elżbieta Szkudłapska; jej funkcję dotychczasowej przełożonej w Galicji objęła s. Leona Jankiewicz.
[1810] Tj. przed 13 listopada.
[1811] Chodzi o ks. A. Manastyrskiego, biskupa przemyskiego, interweniującego w sprawie cofnięcia zakazu pobytu służebniczek w Galicji, podobnie jak Alfred Potocki Zob. objaśnienia do listu z 26 września 1865 r.       
[1812] We Lwowie był nim wówczas  ks. F. Wierzchlejski.
[1813] Ks. Teofil Baczyński był administratorem parafii w Starej Wsi.
[1814] Chodzi o ks. Marcina Hübnera, filipina, wcześniej o ks. Jana Koźmiana.
[1815] Rektorem, czyli przełożonym Kongregacji Świętogórskiej Filipinów, był w latach 1839-1866 ks. Wawrzyniec Kuśniak.
[1816] Arbuz – roślina zielna roczna z rodziny dyniowatych, uprawiana ze względu na smaczne owoce o słodkim czerwonym miąższu; kawon.
[1817] Chodzi o „Tygodnik Katolicki” (1860-1866), redagowany przez wspomnianego na początku listu ks. Aleksego Prusinowskiego.
[1818] Chodzi o ks. Hilarego Koszutskiego. Drukowane w niniejszym tomie pismo Administratora Generalnego Archidiecezji Poznańskiej ks. Józefa Brzezińskiego nie zostało zarejestrowane w Dzienniku Bojanowskiego, zapewne z powodu odnotowanej w nim 12 listopada tego roku kilkudniowej podróży,  podczas której odwiedzał ochronki.
[1819] Sprawozdanie Komisarza duchownego ks. F. Bażyńskiego z dnia 5 października 1865 r.,  do administratora archidiecezji poznańskiej ks. J. Brzezińskiego, wykorzystała w swojej pracy M. Kornacka., op. cit., s. 87.
[1820] Została nią Elżbieta Szkudłapska.
[1821] Chodzi o ks.  A. Manastyrskiego, biskupa w Przemyślu.
[1822] Nie pomogły w tym względzie ani starania służebniczek, ani interwencje biskupa i  Alfreda Potockiego. Uchwałą z 1 listopada 1865  r. Ministerstwo Stanu zatwierdziło rozporządzenie z 3 lipca tegoż roku zakazujące Zgromadzeniu Służebniczek Bogarodzicy pobytu w państwie  austriackim. Kornacka M., op. cit., s.103 nn.
[1823] Chodzi o cesarza Franciszka Józefa I.
[1824] Był nim ks. Józef Brown.
[1825] Forsować (fr. forcer) - usilnie popierać, przyśpieszać.
[1826] Był nim ks. Kasper Szczepkowski.
[1827] Adwent (łac. adventus – przyjście) – okres czterech tygodni poprzedzających święto Bożego Narodzenia.